هاشم بیگ ثاقبین شعرینه

بیر باخیش (1)

مصطفی قلیزاده علیار

        شاعرین حیاتی باره ده بیر نئچه سؤز

        1870– میلادی ( 1287 – جی هجری قمری) ده باکونون «بزُونا» کندینده، تاجر عایله سینده دونیایا گلن شاعر «هاشم بیگ ثاقب» حاجی بیگ اوغلو هدایت بیگ اف، اوشاقلیق و جوانلیق دؤورونده جدی تحصیل آلماقلا یاناشی، ذاتی استعداد و شخصی مطالعه، درین تفکر و گئنیش چالیشمالاری نتیجه سینده ، یاشا دولدوقدا آذربایجان ادبیات و مدنیت سما سی نین پارلاق اولدوزلاریندان بیری اولموشدور؛ نئجه کی، اؤزونه سئچدیگی تخلص یعنی«ثاقب» سؤزو ده ائله پارلاق اولدوز معناسیندادیر!

     اونون حیاتی باره ده یازانلار قید ائدیبلر کی، ثاقب فارس، عرب، ترک، روس دیللرینی  مکمل اؤیرنمیش، شرق ادبیاتی، تاریخ، الهیات علملرینی ده چوخ گئنیش و کامل بیلرمیش. اونون شعرلری ده البته بو حقیقتی آیدین صورتده ثبوت ائدیر.

    ثاقب، «محمد جرمی»نین باکودا تأسیس ائتدیگی «مجمع الشعراء» آدلی ادبی انجمنی نین قعال عضولریندن اولموش، او مجلسین ده ثاقبین شعر و صنعتده پخته لشمه سینه بؤیوک تأثیر ائتمیشدیر.

   غزل، قصیده، مثنوی، ترجیع بند، ترکیب بند قالبلرینده عرفانی، دینی، عاشقانه ، اجتماعی و سائره موضوعلاردا چوخلو شعرلر یازیب، یارادان استاد شاعر ثاقب 61 ایل معارف پرورلیک و خیریه چیلیکله افتخارلی حیات سوردوکدن سونرا، 1931 (1352 هـ .ق / 1310 هـ . ش) ده اجل منزلینه چاتیب، دونیاسینی ده ییشدی و باکی نین «بی بی هیبت» قبرستانیندا تورپاغا تاپشیریردی. رحمه الله علیه.

    ثاقبین شعری ایله ایلک آشنالیغیم ( بیر خاطره)

   من نخجواندا اولان ایللر ده (1996 – 2000 ) هاشم بیگ ثاقبین آدی و شعری ایله تانیش اولموشدوم. اونون دا سببی بوندان عبارت ایدی کی،96 – جی ایلده نخجواندا ساکنلشندن آز سونرا اورا شاعرلری ایله آشنا اولوب، «اهل بیت ادبی مجلسی» نی اورادا تأسیس و دؤرد ایل اونو ایران مدنیت شعبه سی نین یانیندا اداره ائتدیم. بو مناسبته آذربایجان شعر و ادبیاتی و ادبی مجلس لرینه عاید یازیلمیش کتابلاری دا اوخویوردوم. اونلاردان بیری ده «پوئتیک مجلسلر» کتابی ( نصر الدین قارایف، باکو، یازیچی،1987) ایدی. او کتابدا (ص 397 – 300 ) ثاقبین باره سینده 4 سطرلیک قیسا معلومات و 2 غزل درج و بو سؤز ده قید ائدیلمیشدی کی :« اثرلریندن آز نمونه قالمیشدیر».

   او زماندان 7- 8 ایل سونرا « دئییلن سؤز یادگاردیر» کتابی (جعفر رمزی اسماعیل زاده، باکو، یازیچی، 1987 ) الیمه چاتدی. اوکتابدا دا ( ص62 – 64 ) ثاقب باره سینده قیسا معلومات، بیر مثنوی و ایکی غزل چاپ ائدیلمیشدی.آنجاق بو قدر آز معلومات آز سونرا بلکه ده بوتولوکله یادداشیمدان محو اولموشدور.

     ثاقبین دیوانی

ایکی ایل بوندان اول ثاقبین دیوانی ( ترتیب ائدن: حاج مصطفی مایل اوغلو، باکو، نورلان،2009 ) الیمه چاتدی. بو دیوانی گؤردوکده چوخ حیرتلندیم! چون یادیما دوشدو کی، بو شاعر حاقدا یازیبلار : « اثرلریندن آز نمونه قالمیشدیر». اونا گؤره بو حجمده (680 صحیفه لی) دیوان، بو قدر عالی، قدرتلی، گؤزه ل شعرلر منی تعجبلندیردی. بزونالی هاشم بیگ ثاقبین دیوانینی ترتیب ائدن حؤرمتلی عالم ، ادیب دوستوم حاج مصطفی مایل اوغلو طرفیندن نوروز بایرامی گونو (یکشنبه، فروردین آیی نین اول گونو 1389 – بازار گونو 21 مارت 2010) گلیب منه چاتدی. ( او زمان بو مقاله نی یازیب، ایلک دفعه اولاراق ثاقبی و اونون شعرینی ایرانلی آذربایجانلی لارا  تانیتدیردیم و مقاله تبریزده "سرخاب" روزنامه سینده 1389، اردیبهشت آیی نین 14 ده چاپ اولدو.)

   بو نفیس ، معنوی نوروز هدیه سی منی چوخ سئویندیردی. دیوانین گؤزه ل و نفیس چاپی دا دقتی چکن ایدی. دیوانین اولینده ایکی اؤنملی مقدمه چاپ ائدیلیب: بیری زیاد صمد زاده دن، دیگری ایسه ثاقبین لیازما شعرلرینی بیر یئره توپلاییب، شاعرین اؤلوموندن 80 ایل سونرا اونون دیوانینی تدقیق، ترتیب ائدیب، چاپا حاضرلایان حاج مصطفی مایل اوغلوندان دیر.

هر ایکی یازی شاعرین حیات و یارادیجیلیغینا عاید اولور و ثاقبین یاشاییب، یاراتدیغی دؤوردن و اونون ادبی علاقه لری و اثرلرینه دایر اوخوجویا قیمتلی معلومات وئریر.

            دیوان اوچ حصه دن تشکیل اولور: غزللر، نوحه لر، مختلف شعرلر.دیوان بوگونون ضرورتینه گؤره لاتین الفباسی ایله چاپ اولونسادا،غزللرین شاعرین اؤز یازدیغی اصیل الفبا یعنی عرب الفباسی اساسیندا ترتیب ائدیلمیشدیر.

      داها علمی بیر شیوه بو دیوانین چاپیندا اوندان عبارتدیر کی، بوتون شعرلر شاعرین اؤز یازدیغی شیوه و لهجه ده یازیلیب، معاصرلشدیریلمه ییبدیر. حورمتلی عالم ترتیبچی نین بو اصولا رعایت ائتمه سی، تاریخ، دیل و ادبیات شناسلیق باخیمیندان چوخ اهمیت کسب ائدیر.

 آرزو ائدیریک ثاقبین دیوانی یاخین گله جکده شاعرین اؤز یازدیغی اصیل عرب الفباسی ایله ده چاپ اولونا و ایرانلی اوخوجولارا تقدیم ائدیله.

     ثاقبین الهام منبع لری

     ثاقبین شعرلری عموماً درین محتوالی، حکمت آمیز، عرفانی، دینی و اجتماعی مضمونلاری اؤزونده عکس ائتدیریر و اوخوجونون وقتینی هدر ائتمیر. شاعرین دیلی ساده، صنعتکارلیق باخیمندان چوخ زنگین دیر. بو حاقدا چوخلو دانیشماق اولار، اما من بورادا ثاقبین الهام آلدیغی مهم منبع لره و اونون شعر و دوشونجه لرینه تأثیر ائدن اساس قایناقلارا اؤتری بیر باخماق ایسته ییرم. منجه ثاقبین شعرینده اولان فکرلره الهام باغیشلایان سرچشمه لر و منبع لر عمومیتله بونلاردان عبارتدیر: قرآن کریم، پیامبر (ص) و معصوم اماملارین سؤزلری، اسلام تاریخی، دنیا تاریخی، معاصر دونیا حادثه لری، اسلام معارفی، عرفانی فکرلر، فلسفی دوشونجه لر، اسطوره لر، افسانه لر،ضرب المثل لر، آذربایجان خلقی نین دئییملری و دویوملاری.

     اما او شعری نین فرمالاشماسیندا و اؤزونو صنعتکارلیق ذیروه سینه قالدریماقدا هئچ بیر شبهه یوخدور کی، ذاتی استعداد و بیر عمر جدی چالیشماقدان علاوه، کئچمیش لردن و معاصرلریندن اولان بؤیوک فارس دیللی و تورک دیللی شاعرلری اؤزونه اؤرنک سئچمیشدیر. دقتله باخساق چوخلو بؤیوک شاعرلرین تأثیرینی لفظ و مضمون باخیمیندان اونون شعرینده آیدن شکیلده گؤره ریک. البته بو دا آیدین دیر کی، هئچ بیر شاعر الهامسیز و اؤزوندن قاباقداکیلارا باخمادان، نه شاعر اولابیلر، نه ده ذیروه یه چاتابیلر. شاعرین الهام قایناقلاری نه قدر بؤیوک، درین، گئنیش، مقدس، الهی و انسانی اولسا، شعری ده او قدر تأثیرلی، سحرانگیز اولار و دونیا بویدا گئنیش بیر ساحه نی احاطه ائده بیلر. نظامی، فردوسی، فضولی،حافظ، سعدی، مُتـَنـَبّی، آلمانیالی اوته، شکسپیر، پوشکین، میرزا علی اکبر صابر،شهریار و...بونا جانلی مثال اولابیلر.

    عکسینه اولورسا شاعرین فکری آنجاق داریسقال افقلرده ال - آیاق چالار و  اوخوجولارینی دا کیچیک بیر دونیادا حبس ائدر.

 الف - قرآن کریم و حدیث لر

    هاشم بیگ ثاقبین قرآندان الهام آلماسیندا هر شئین اول اونون «ثاقب» تخلصی دیر. چون کی، «ثاقب» عرب سؤزودئر و نورلو، پارلاق و نفوذلو معناسیندا ایشله نیر.

   اما هاشم بیگ ثاقب هئچ بیر شبهه سیز «ثاقب» کلمه سینی قرآندان گؤتوروبدور: النّجم الثّاقب (او پارلاق اولدوز) – طارق سوره سی، آیه 3

 ثاقبین شعرلری گؤستریر کی، او دوغروداندا آذربایجان شعر و ادب سماسیندا بیر پارلاق اولدوزدور و بو تخلص حقیقتاً ده اونا یاراشیر.

   دئمک اولار کی، ثاقب شعرلری نین اکثریتینده قرآندان بهره له نیبدیر. او دا ایکی یول ایله دیر: یا «اقتباس»(تضمین) صنعتی اساسیندادیر، بئله کی، قرآن آیه لری نین اؤز جمله و کلمه سینی عیناً اولدوغو کیمی شعرینده گتیریب و یا « تلمیح» شیوه سیندن اسفاده ائدیب، یعنی آیه لرین مضمونوندان فایدالانیب، یا اونلارا اشاره ائتمکله شعری نین معناسینی زنگین لشدیریب.

   هر حالدا بو مسلمان و عارف شاعر قرآنین سونسوز معنا اقیانوسوندان حکمتلی گوهرلر اله گتیریب، اؤز شعرینه ابدی عمر، الهی علویت و انسانی   ده یر قازانمیشدیر. نمونه اولاراق:

1-        لـَن تـَرانی دئمه سیدین سن اگر موسایه

سالماز ایدی یوزوه ماهوشیم، مو سایه! (دیوان، ص353)

    «لن ترانی»: منی هئچ وقت گؤرنمرسن ای موسی.

                                                (اعراف سوره سی، آیه 143)

2-        جام وحدتدن ایچوب باده می آلوده ایدیم

آی? «فـَاجتـَنِـبوا»، نار جهنـم یـوخ ایدی  ( دیوان، ص370 )

    «فـَاجتـَنِـبوا»: قماردان، شرابدان اوزاق اولون، چکینین.

                                                ( مائده سوره سی، آیه 90)

3-       ملیت ایچون یول وئریلیب « قالوا بلی» دن

گـؤزلــر قـابـاغـیـندا دولانـیـر آغ و قـرادن   (دیوان،ص549)

    «قالوا بلی»: آدم اولادی دئدیلر: بلی سن بیزیم ربّیمیزسن.

                                            (اعراف سوره سی،آیه 172 )

4-       باخ «کید عظیم» آیه سینه ائیله بیر عبرت

قــرآنـده نفـرت ائـله یـوب خـتـم نـبـوت    (دیوان، ص618)

 «کید عظیم»( اِنَّ کیدکنّ عظیم): سیز قادینلارین حیله سی دوغروداندا چوخ بؤیوکدور.  ( یوسف سوره سی، آیه 28)

قالانی ایکینجی قسمتده

منبع: دو هفته نامه دنیز، شماره 14- مورخ 17/2/91. چاپ ارومیه

نوروز پیروز

نوشته دکتر ابراهیم فتح الهی

درک نبض زمان و ثبت وتدوین آن یکی از شاهکارهای هوش انسانی است . پی بردن به اسرار هستی و نظم دقیق آفرینش و کشف سناریوی عالَم فقط از عقل آدمی برمی آید . گردش منظم زمین به دور خورشید و رفت و ‌آمد منظم شب و روز یکی از آیات الهی در آئینه خلقت است . درک این همه زیبایی و نظم جز باهوش و خرد و معرفت میسّر نیست . دستیابی به این معرفت برتر ، پیوند آدمی را با نظام هستی به دنبال دارد .

سرگشتگی و گم شدن و عدم درک واقعی از نظام آفرینش بیراهه خطرناکی است که گرفتاری در آن به نابودی حتمی انسان منجر می شود . اینکه ملّتی درک هوشمندانه ای از نظام آفرینش داشته و تقویم زمانی خود را بانظام طبیعت هماهنگ کند نشانه هوش سرشار است . اوّل فروردین در گردش کره زمین به دور خود تنها روزی است که روز و شب آن کاملاً باهم برابر بوده و هریک 12 ساعت کامل هستند که سعدی شیراز به نیکویی آنرا وصف کرده است :

بامدادی که تفاوت نکند لیل ونهار       

خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

آری اول فروردین اعتدالی ترین نقطه درگردش کره زمین است . نوروز ایرانی با الهام گرفتن از اعتدال طبیعت پدید آمده است . و رویکرد اعتدالی در تقویم زمانی ایرانیان نشان از باور دیرینة آنها به عدالت گرایی و مهربانی و مهرورزی دارد و این مفاهیم همگی ریشه در دینداری همیشگی ایرانیان دارد . تاریخ بشر به یاد ندارد که ایرانیان با هویتی غیر دینی زیسته باشند. دینداری آمیزه جان مردمان ایران بوده است لذا هنگامیکه پیامبر آخر الزمان ظهور می کند ایرانیان جزء اولین ملّت هایی هستند که شیفتة پیام او می شوند چرا که پیام اسلام نیز پیام عدالت و مهرورزی است و این بافطرت پاک ایرانیان پیوندی دیرینه و عمیق دارد .

سلمان فارسی، آن آزاده مرد یکتاپرست ، سمبلی از شعور و حقیقت جویی و روح جستجوگر ایرانی است که برای رسیدن به حقیقت سرزمین ها را زیر پا می گذارد و آنچنان در نزد منادی وحدت و عدالت مقرب می شود که نشان (سلمان منا اهل البیت )  را از زبان پیامبر اکرم (ص) دریافت می کند . اسلام نیز که وارد ایران می شود آداب و رسوم حق طلبانه و عدالت جویانه و مهرورزانه ایرانیان را ارج می نهد، نوروز را پاس می دارد ، زشتیها و پیرایه ها و خرافات را از آن می زداید و نمادهای عزّت و گذشت و پاکی و پاکیزگی و وحدت و همدلی و همزیستی و نوع دوستی و صله رحم و دید و بازدیدها و تکاندن جان از غبار ایام را ارج می نهد . بدینسان نوروز و پاسداشت مراسم آن جزء آداب اسلامی ما ایرانیان می شود . و سفره هفت سین مزیّن به قرآن می شود و مراسم حلول سال نو با دعا در پیشگاه قرآن آغاز می شود و تفأل به دیوان حافظ، که خودش لسان الغیب است و دیوانش ترجمان قرآن، جزء آداب سفره هفت سین می گردد.

این آئین های زیبا الهام گرفته از زیبایی طبیعت در نوزایی دوباره و تحول شگفت انگیز آن هستند. فرزندان این آب و خاک از هر قوم و نژاد و آئین و مذهبی که باشند چون رنگین کمانی در آسمان عشق و وحدت می درخشند و آئین های نوروز همبستگی ملی اقوام گوناگون را در جغرافیایی به نام ایران تضمین می کنند و همه کسانی را که بر خاک ایران زاده شده و بر شانه های آن بزرگ می شوند،‌گرد شمع وحدت خود جمع می کنند.

همه اینها دلایلی هستند که چنین آیین هایی را دوست داشتنی و یه یاد ماندنی و فرهنگ آفرین می کند.

نوروز طراوت دوباره طبیعت و زنده شدن دوباره جانهاست. طراوت طبیعت نوید بخش زندگی و پیام آور این حقیقت بزرگ است که زندگی امری پایدار و ابدی است. سکون و سکوت در خلقت الهی راه ندارد و خلاقیت حق تعالی پایان ناپذیر است.

پویایی اصلی ترین عنصر در استمرار نظام آفرینش است. جوهر نظام هستی ، با تحول و نو شدن آمیخته است و به تعبیر مولوی:

هر نفس نو می شود دنیا و ما       

بی خبر از نو شدن اندر بقا

بقای نظام عالم در نوزایی است. هیچ چیز تکرار گذشته نیست. طراوت و زیبایی جهان محصول تحول و دگرگونی آن است. بعد از فصل برگ ریزان و سرمای زمستان همواره بهار دل انگیز فرا می رسد؛ جان ها را نوازش می دهد و دل های مرده را بیدار و هم نوایی با طبیعت را به انسان گوشزد می کند.

راستی چه رازی است در جهان هستی؟ چه تکاپو و چه تحول شگرفی است؟ نو شدن و طراوت و تازگی طبیعت چه پیامی دارد؟ رنسانس یا نوزایی طبیعت بیانگر چه حقیقتی است؟ انسان در این نظام کیست؟ و در دفتر کردگار چگونه باید معرفت بیندوزد؟ چه نیکو سروده است استاد سخن، سعدی شیراز:

برگ درختان سبز در نظر هوشیار      

هر ورقش دفتری است معرفت کردگار

آیا می توان شاعری را یافت که بهاریه ای نسروده باشد. مگر نه این است که شاعری از جنس شعور است؛ و همواره شور و مستی عشق است که روح شاعر را به هیجان می آورد. پس هر که عاشق است پیوندی با رمز و رازهای هستی دارد و بهار اوج این زیبایی هاست. باید همدم بهار، سرود عشق را بر زبان جاری ساخت:

عاشق شو ورنه روزی، کار جهان سرآید   

ناخوانده درس مقصود در کارگاه هستی

خداوند حقایق را در پهنه طبیعت به نیکویی نمایانده است. طبیعت آینه تمام نمای خلاقیت حضرت حق است و بهار زیباترین تابلوی آفرینش که روح آدمی را به آرامش ،‌توازن، اعتدال و عشق ورزی فرا می خواند و چه هوشیارانه ایرانیان روز اعتدال طبیعت را به عنوان سرآغاز سال جدید انتخاب کرده اند و آن را نوروز نامیده اند.

نوروز از دیرباز همزاد ایرانیان بوده و همواره گرامی داشته شده است. تحول دوباره طبیعت و نو شدن آن نوید بخش بیداری دل هاست و گواهی آشکار بر رستاخیز نهایی جهان است.

این بهار نو ز بعد برگ ریز           

هست برهان بر وجود رستخیز

پیامبر گرامی فرموده است: اذا رایتم الربیع فاکثروا ذکر النشور ( با دیدن بهار، زیاد رستاخیز را یاد کنید.)

آری آفرینش در تحول است و در سیر تکاملی خود به ابدیتی پایدار حرکت می کند . رستاخیز طبیعت هر سال دل های خفته را به بیداری فرا می خواند و آدمی را از انجماد جان و رکورد اندیشه باز می دارد.

طبیعت ساکت و خاموش با نسیمی که از کوی عشق می وزد دوباره به هیجان می آید و آدمی را به تماشای عظمت و زیبایی های قلم صانع فرا می خواند. برای رازگشایی از اسرار هستی باید با صنع خدا هم آواز و هم داستان شد. محرمیتی لازم است و سنخیتی باید به وجود آید تا فهم جان حاصل شود و گرنه در تماشا گه راز، نمی توان بهره ای جست.

مدعی خواست که آید به تماشاگه راز      

دست غیب آمد و بر سینه نامحرم زد

هم سویی با طبیعت،‌هم آوایی با نوای پرندگان ،‌همدلی و دلدادگی با اسرار پر رمز و راز آفرینش ،‌انسان را از تعلق به مادیت و اسارت تن نجات می دهد و آهنگ پرواز او را به ماورا؛ آنجا که حقیقت حق را می توان به نظاره نشست،‌سوق می دهد.

این است فلسفه بهار و نوروز ؛ روزی نو برای نو شدن،‌گسستن از تعلقات مادی، شکستن قفس های مادیت ،‌از قالب تکرار بیرون آمدن،‌به آهنگ واحد هستی رقصیدن، عشق را دیدن و مقهور عشق بودن و با عشق شعله ور شدن!

عشق قهار است و من مقهور عشق   

چون قمر روشن شدم از نور عشق

منبع: دو هفته نامه دنیز، شماره 11، مورخ 22/12/ 90