ادبیات صندوقی آذربایجان
اصطلاح «ادبیات صندوقی» (صندوق ادبیاتیSandiq adabiyyati : ) در جمهوری آذربایجان به ادبیات دینی و سنتی مردمی و غیر دولتی این کشور در دوره استبداد استالینی اطلاق می شود که توسط شاعران و نویسندگان متعهد و متدین آذری آفریده شده اما اجازه چاپ و نشر نیافته بود و در صندوقها و زیر زمین خانه های اشخاص به صورت مخفی نگهداری می شد تا در آینده ای نا معلوم به دست نسلهای آتی ایشان برسد و آنان بدانند که ادبیات مردمی کشورشان در آن دوره نیز توسط شاعران و نویسندگان غیر وابسته به دولت کمونیستی شوروی، در مسیر خود در حال رشد و حرکت بوده و متوقف نشده است. این آثار با الفبای اصیل آذربایجان یعنی الفبای عربی و فارسی به وجود آمده و نمونه های عینی ادبیات دینی و شعر پایداری و مقاومت اسلامی در اتحاد جماهیر شوروی در برابر گسترش و تبلیغ رسمی ادبیات کمونیستی محسوب می شده است. اکثر نویسندگان و شاعران مسلمان ادبیات صندوقی، از سوی عمال حکومتی و سازمانهای امنیتی استالینی دستگیر، تبعید، اعدام گشته و یا به سرنوشتی نامعلوم دچار شده بودند از این میان می توان به شهید آیت الله شیخ عبدالغنی بادکوبه ای (عالم و شاعر دارای اشعار فارسی و ترکی)، حسین جاوید (شاعر و متفکر مسلمان)، جعفر رمزی(ادیب و نویسنده) و...اشاره کرد.از دهه 1980 به بعد برخی از آثار خطی پنهان مانده در صندوقها به طرق مختلف در آذربایجان منتشر شد.اما پس از فروپاشی شوروی و از اواخر دهه 1990 به بعد بسیاری از نمونه های عالی ادبیات صندوقی آذربایجان با محتوای دینی، عرفانی، ملی، اجتماعی و سیاسی به همت پژوهشگران و نویسندگان این کشور مورد تحقیق و تصحیح قرار گرفت و با معرفی مؤلفان و صاحبان این قبیل آثار چاپ و منتشر شد و در این عرصه فرهنگستان ملی علوم جمهوری آذربایجان در باکو نقش مهمی داشته و بسیاری از آثار مربوط به ادبیات صندوقی را با الفبای جدید ( لاتین ) منتشر ساخته است. به عنوان نمونه می توانم به دیوان اشعار و مجموعه های آثارشاعران و ادیبانی چون: حاج علی پریشان، صمد منصور، حاج شیخ علی طوطی، جعفر رمزی، ثاقب باکویی،عبدالخالق حقیقی و... اشاره کنم که در سالهای اخیر در باکو انتشار یافته و به لطف دوستان باکویی به دست بنده نیز رسیده است. در این رابطه دوست فاضل و دانشمندم مصطفی علی یف (مایل اوغلو) و شاعر برجسته اهل بیت (ع) حاج علمدار ماهر بیش از دیگران بر من لطفها داشته اند و دارند. کتاب « نارداران، مهد سخنوری و موسیقی مقامی» (Söz ve mugam beshiyi Nardaran ) از حاج علمدار ماهر (باکو، انتشارات نورلان،2009، درقطع رقعی و 536 صفحه) مشتمل بر نمونه های خوب ادبیات صندوقی به وجود آمده در محیط ادبی وهنری شهرک مذهبی نارداران در اطراف باکو همراه با زندگی نامه مؤلفان و شاعران است.
در ایران، موضوع ادبیات صندوقی آذربایجان را برای نخستین بار اینجانب در مصاحبه ای با حاج علمدار ماهر مطرح کردم که در یکی از هفته نامه های محلی ( آراز آذربایجان، شماره 125، مورخ 24/5/1388- ارومیه) تحت عنوان « برگی از ادبیات صندوقی آذربایجان» چاپ و منتشر گردید و قبل از آن با این اصطلاح ندیده بودم که کسی در مطبوعات و کتابهای ادبی منتشر شده در ایران عنوان کرده باشد. شاخص های اصلی ادبیات صندوقی آذربایجان عبارت است از ارزشهای دینی و معنوی، مسائل ملی ، اجتماعی و موضوعات تاریخی.این هم گفتنی است که پدید آورندگان ادبیات لزوماً شخصیتهای مبارز و سیاسی بر ضد استبداد استالینی نبودند، بلکه آنان شخصیتهای علمی، ادبی، دینی و فرهنگی فعال بودند و به نشر فرهنگ و ادبیات کلاسیک و اصیل آذربایجان می پرداختند و البته این روش آنان در واقع به نوعی مبارزه بر ضد ادبیات رسمی ماتریالیستی و دولتی حاکم بر ممالک شوروی تلقی می شد، از این دیدگاه ایشان مورد تعقیب و تحت نظر بودند و در نتیجه گرفتار شدند. اغلب آنان آثارشان را به دو زبان ترکی و فارسی می نوشتند. بنده چند سال پیش در یکی از نشریات محلی به نشر و ارائه زندگی نامه و نمونه آثار فعالان عرصه ادبیات صندوقی موفق شدم ( ن.ک: دوهفته نامه « دعوت»، ارومیه 1385-1386 ). در یادداشتهای بعدی به ارائه نمونه هایی از ادبیات صندوقی آذربایجان خواهم پرداخت ان شاءالله تعالی.