بیر قلبین سیرری
«تانری سئوگیسی» کتابینا بیر باخیش
کؤنول اسماعیلزاده / کؤچورن: اکبر حمیدی علیار
اشاره: حؤرمتلی یازیچی، پوبلیسیست و شاعر صابر شاهتاختی جنابلارینین تانری سئوگیسی آدلی شعر توپلوسونو کئچمیشده دنیز سایتی و قزئتینده عزیز اوخوجولارا تانیتدیرمیشدیق، بو کتاب تزهلیکده حؤرمتلی اسماییل فتحی خسروشاهی جنابلارینین زحمتی ایله اسکی الیفبادا تکدرخت نشریاتی طرفیندن تهراندا نشر ائدیلیبدیر، ایندی ایسه شرقشوناس عالیم کؤنول اسماعیلزادهنین همین کتابا یازدیغی «بیر قلبین سیرری» آدلی رأیینی حؤمتلی اوخوجولارا تقدیم ائدیریک:
خالقین میللی دیهرلرینه صاحیب چیخان، آتالاریمیزدان قالان عرف و عادتلریمیزی گؤز ببهیی کیمی قورویان، ائلینین هر داشینی، جیغیرینی، سرین بولاغینین شیریلتیسینی، یاشیل مئشهسینین عطرینی، اوباسینین تویونو-بوساتینی، ننهلرین یاپدیغی چؤرهیین دادینی قان یادداشینا یازان ناخچیوان ائلینین هر بیر قوجاسی و جاوانی، عینی زاماندا بو زنگینلیکلری نسیلدن نسیله اؤتورمکله تاریخ قارشیسیندا بیر عالی میسسییانی یئرینه یئتیریر.
زنگهزور و باشقا اوبالاریمیزین یادلارا وئریلمهسی ان بؤیوک آجییی محض ناخچیوانا یاشاتدی. اونایللیکلرله آنا وطندن آیری قالماق مجبوریتی، عصرلرله سنه دوشمن کسیلمیش یادلارین بابالاردان میراث قالان تورپاقلاردا مسکن سالماسی - بو اورهک داغلایان حقیقته صبر ائتمک شوبههسیز کی، چوخ چتین اولوب.
محض بو سببدندیر کی، ناخچیوان اهلینین اؤزونو، تاریخینی، عادت-عنعنهلرینی، دیلینی و دینینی قوروماق و ان خیردا یاد عونصوردن بئله مدافعه ائتمک باجاریغی اینانیلماز درجهده گوجلودور.
بو تورپاقلاردا بؤیویوب بویا-باشا چاتمیش صابر شاهتاختی (حاجییئو) ناخچیوان کیمی صفالی وطنینده یاشارکن بئله بؤیوک وطن حسرتی ایله یاشایان ضیالیلاریمیزداندیر. اؤزونو درک ائدن و وطن سئوگیسی ایله دولغونلاشمیش هر بیر کس شاعرین "اؤلکهمیز، ائلیمیز، بیزیم کندیمیز" آدلی پوئماسیندا دئدیگی کیمی:
ناخچیوان، قاراباغ، شیروان، بورچالی،
زنگهزور، قازاخدیر ائلین ماحالی،
تبریزه قارداشدیر باکی و گنجه،
اولانلار عبرتدیر قوجایا، گنجه.
سینهمه اود چکیب همدان، دربند،
تاریخ صحیفهلنیر بوردا بندبهبند -
اونون شیمالیندان جنوبونا، شرقیندن غربینهدک هر بیر قاریشینی عزیز توتور.
هئچ شوبههسیز کی، ص.شاهتاختینین وطن سئوگیسی ایلک اولاراق اؤز اوباسینا، کندینه، آتا اوجاغینا اولان باغلیلیغیندان و سوی کؤکونه اولان توکنمز محبتدن، جوشغون رغبتیندندیر. شاعرین دده-بابا یوردونا اولان صداقتیندن بهرهلنن وطن عشقینی بو مصراعلاریندا آچیق-آیدین حیس ائتمک اولار:
...اثری حصر ائتدیم اولو روحلارا،
بورجومو قایتاریم دوغما تورپاغا...
اؤدهمک چتیندیر ائلین بورجونو،
وطنین زنگیندیر شرف خورجونو.
شاعرین 1991-جی ایلده شوشادا یازدیغی مصراعلاریندا آنا و وطن آدلارینین قوشا چکیلدیگینین و بونلارین مؤلف اوچون مقدس معنا داشیدیغینین شاهدی اولوروق:
وطنله آنانین معناسی قوشا،..
...زیروهسیز همیشه گؤزومده قوشا.
قیسا، لاکین مضمونجا اهمیتلی "داغلارا بزهک شوشا" (شوشا، 1991)، "خان یایلاغی" (شکی،2000) شعرلری انسانین یاشیندان آسیلی اولمایاراق دوغما ائللره حیرانلیغینی تصویر ائدن اورهیه یاتان لیریکا نمونهلریندندیر. آنالاریمیزین لایلاسینین، بایاتیسینین ساده دیلینده یازیلمیش بو شعرلر ائل-اوباسینا صداقتله باغلی اولان هر بیر کؤنوله خطاب ائدیر.
کتابدا شاعرین وطنپرور شعرلری ایله یاناشی دینی، بعضاً ده فلسفی فکیرلرین دویولدوغو بیر سیرا شعرلری اوخوجونون دقتینی جلب ائدیر. اثرلرینین مضمون زنگینلیگی ایله خالقیمیز آراسیندا بؤیوک رغبت قازانمیش زمانیمیزین فیلوسوف-لیریکی و گؤرکملی شاعری رامیز رؤوشن، بؤیوک ادیبلریمیز بختیار وهابزاده، خلیل رضا و دیگر معاصرلریمیز یارادیجیلیقلارینین مختلیف دؤورلرینده بو آسپئکتلی ماراقلی شعیرلر یاراتمیشلار. انسانین بو دونیادا یارادیلیشینین سیررینی آراماغا چالیشان، اونون جاهاندا یئرینی، تانرینین سونسوز رحمتینی تصویر ائدن ص.شاهتاختی البتده کی، بؤیوک شاعیریمیزین داوامچیلاریندان ساییلا بیلر.
...تانرینین چرخینده فیرلانیریق بیز،
تانری سئوگیسییله نورلانیریق بیز،
طالع بیر یئلکندیر، دونیا بیر دنیز،
بو سیرری یارادان تانرییا حیران.
"گؤیلره قوناق" ،"هئچدن" ،"هر آن او یانی" ،"ربیمه یاخین" ،"عبادت" ،"بو سیرری یارادان تانرییا حیران" سرلؤوحهلی شعرلرده بعضاً تانری قارشیسیندا عؤمرون کئچن گونلرینین حساباتی، بعضاً اونا سونسوز باغلیلیق و شوکور، بعضاً ده "هئچ نهیه احتیاج یاشامایان آللاهین قدرتی..." تصویر اولونور.
"تانری بندهسیندن نییه آرالی؟" شعرینده (باکی، 2007) مؤلف حیاتدا قارشیلاشدیغی حاقسیزلیقلدان، ماددی جهتدن زنگین لاکین روحاً جیلیزلاشمیش انسانلارین قلبینین غدارلیغیندان گیلئی ائدیر، یارالی خالقینین دردینه سانکی تانریدان درمان دیلهییر:
...گؤز یاشینین نالهسیندن باتیر سسلر،
حاق تاپدانیر، دین سؤیولور، پول گولدورور،
دوز اَییلیر، دوزلمهییر قامتلر،
بنده تانریسیندان نییه آرالی؟
شعرین ماراقلی بیر آسپئکتی آدینین "تانری بندهسیندن نییه آرالی؟" اولدوغو حالدا ص.شاهتاختینین اصلینده انسانلارین حاقدان، دیندن، انصافدان، تانری سئوگیسیندن اوزاق دوشمهسینی، "...بندهنین تانریدان آرالی" قالماسینی اورهک آغریسی ایله گؤسترمهسیدیر.
...کیمی چؤرک دردین چکنمیر اؤلور،
کیمی ثروت اوچون سارالیب-سولور،
کیمی کورسو اوچون بیناموس اولور،
بنده تانریسیندان نییه آرالی؟
آغیر طبیعتی، جیدیلیگی و ایللرین تجروبهسیندن گلن تمکینی ص.شاهتاختینین شعر دیلینه ده یانسیییب. سانکی مؤلف اؤز آستا سسی ایله اؤز اوخوجوسو ایله صحبت ائدیر، قلبینی اونا آچیر.
ص.شاهتاختی یارادیجیلیغینین مهم بیر حصهسی محبت لیریکاسینا عاییددیر. مختلیف ایللرده یازیلمیش محبت شعرلری کیمی کؤورک و صمیمی کیمی چیلغین و آلوولو نوتلارلا زنگیندیر.
"قییاراممی؟" ، "اوزاق ائت عشقیمی دوشمن شرریندن" شعرلرینده شاعر یارینا سونسوز دیهر وئردیگینی، اونو آیریلیقلاردان، غصه -کدردن، تنهالیقدان قوروماغا چالیشدیغینی گؤستریر.
...من سئوگینی یاشامیرام، دویورام،
آخان گؤز یاشلارینا قییاراممی؟
من حیسلرین، دویغولارین وورغونویام،
اورهک چیرپینتینا هئچ قییاراممی؟
شاعرین "گؤزللر گؤزهلی" (شانخای، 2004)، "روا بیلمه" (تبریز، 2007)، "سوروش" (باکی، 2007)، "گؤرمهییم بسدیر" (باکی، 2007)،"سئوگی مئهمانی" (باکی، 2007) شعرلری مؤلفین صمیمی و تمیز حیسلرینی اینجه کؤنوللره توخوندوراجاق شیرین بیر دیلله اوخوجویا چاتدیریر.
ص.شاهتاختینین "گؤزلر" (باکی،2007)، "گؤزللر گؤزهلی" (شانخای، 2004)، "یاراشیق" (تئهران، 2007)شعرلرینده، گنج خانیمین جان آلان باخیشلاری سانکی شاعرین قلبینه ملهم اولور.
قلم قاشلار گؤزلرینه یاراشیق،
سنی گؤروب یئریییرم دولاشیق،
باخیشلارین گؤزوندن ده یاراشیق،
گؤزون رنگی یاراشیغا یاراشیق...
و یاخود
عوضسیز یاراشیر گؤزلر صورته،
بئل-بوخون بزکدیر قدده قامته.
قلبدهکی او سئوگی لاییق قییمته،
غالیبسن ثروته، وارا دؤولته.
مؤلفین گؤزللیی،اینجه باخیشا، خوش غمزهیه حصر اولونموش بو مصراعلارینی اوخویان هر بیر خانیم سانکی او تصویرلرده اؤزونو گؤرور.
"شبنم" شعری ص.شاهتاختی یارادیجیلیغیندا خصوصی یئره مالیک صمیمی دویغولاری، آیریلیق حسرتینی، وصال سئوینجینی هر کلمهسینده گؤسترن بیر اثردیر.
...آچیلمیر اورهییم حسرت غمیندن،
حسرتین آغیردیر قدرت غمیندن.
منیم سئوینجیمسن، هم ده کی، غمیم،
سنسیز بو حیاتدا غمدیر همدمیم،
بیلمیرم نه دئییم، هارایا گئدیم،
بلکه بو دونیادان تلهسیک گئدیم.
ایللرله قوربت ائللرده چالیشیب وطنینه سؤزو ایله، قلمی ایله خدمت ائدن ص.شاهتاختی اونون یولونو دونیانین ان صاف و تامامیله تمناسیز محبتله گؤزلهین اؤولادلارینی، کؤرپه قیزینی "گؤرهجهیم"(تهران، 2008) "تانرینین واری" (2007) آدلی شعرلرینده تصویر ائدیر. اونلاری باغرینا باساجاغی آنی حسرتله گؤزلهین آتا بئله یازیر:
گلیب سنی گؤرهجهیم،
ساچلارینی اؤپهجهیم،
اسهجهیم یارپاق کیمی،
جوشاجاغام بولاق کیمی...
بو یازیمیزدا شعرلرینی آراشدیرماغا چالیشدیغیمیز ص.شاهتاختی عینی زاماندا "اؤلکهمیز، ائلیمیز، بیزیم کندیمیز" ،"تورقای و گولای" پوئمالارینین، دئتئکتیو رومانلار کیمی سلسله نثر اثرلرینین، گونوموزون نبضینی توتان اونلارلا مقالهنین مؤلفیدیر. شوبههسیز کی، وطنه شرفله خدمت ائدن صابر قلمی دؤورون آکتوال موضوعلارینی عکس ائتدیرمهیه اوغورلا داوام ائدهجکدیر.
منبع: دنیزنیوز سایتی
یایلاغیمیزین سیمفونیاسی
رسول اسماعیل زاده دوزال
سن گؤردویون او یوللاردان،
ایندی ، بئله
قوش دا کئچمیر.
چاییر آلیب
اوت باسیبدیر او یوللاری.
سن ایچدیگین او بولاقلار؛
یولون آزیب
دای گؤرونمور،
بو تورپاقدا.
سن گؤردویون اوبالار؛
کؤچون چاتمیش
چوخدان کؤچموش.
ایندی بوردا
نه قارا گؤز اؤکوزلرین بویورور؛
نه ده
ساری تئللی اینکلرین ساغیلیر.
آرخاجلاردا سورو یاتمیر.
نه نئهره لر چالخانیر،
نه دریلیر یاغلانیر.
بو یایلاغین سوروسو یوخ،
قویون – قوز کورنشلنمیر،
چوبانلارسا قاچیب گئدیب
خودکلرین سسی گلمیر.
نه قارا باش،
نه شئر بیلک،
نه چنبرلی،
نه ده
قاپلان باسار او ایتلردن خبر یوخدور.
هوروشمه یوخ،
چون گلن یوخ.
آلا گؤزلو گلینلرین،
بایدا الده اوخشا میرلار.
سسی دوشموش بو داشلارا
سانکی سازاخ سیزیلداییر
اوغلو اؤلموش گلین کیمی
اوزو یوخدور
حزین سس وار
او یوخلوقدا.
گدیکلردن اسن کولک،
کوفولداییر یاماجلارا،
پیچیلداییر قولاقلارا:
"اوبا کؤچوب یوردو قالیب وئرانا"
بوردا داها
آیاز – آیدین سمالاردا
دورنالار قاتارلانمیر،
کرتنکه لر توتک چالیر،
ایلان – چایان اود فیشقیریر،
ساری بولبول دای اوخومور،
اوخو سادا ...
نغمه سینی دینله ین یوخ
آخی نه یه اوخوسون کی؟
مئشه یانیب
سوسوزلوقدان
آغجا قاییم، پالیت، گون،
ون آغاجی،دوققوزدونلو
بوینون قویوب اؤز چیگنینه
قول – بوداغین چیرمالاییب
یئتیم – یئسیر اوشاق کیمی
قیسیرلانمیش دؤشو شیشمان بولودلاردان
بیر دامجی رحمت دیله ییر.
وئرن یوخدور؛
جیگر یانیر،
آلولانیر.
نه سس گلیر، نه ده سمیر.
اؤلوده یوخ دانیشاسان.
بورداکی هئچ،
- هئج کیم یوخدور.
من بیلمیرم بوداغلارین سازاقلاری
کیمه اسیر،
بئله یئسیر؟
حیات بوردا دایانیبدیر.
عؤمور سورمور.
بیر – بیرینه گئییشن او
دیرلیک، شنلیک مینجیقلاری
سانکی یئره یاما نیبدیر.
دیرچه لیش یوخ.
سیلدیریملی قایالارا
باغلانیبدیر.
حیات بوردا سال داشلارا
سووانیبدیر.
اوهووی ی ی
هارداسینیز
داغ جبینده اونئی چالان چوبانلار!
اوهوی
هارداسینیز
قویونچولار، قوزوچولار!
اوهوی
بس هارداسیز
سازاقلارلا سسله شن او قوچاقلار!
داغ هاواسی، بولاق اوتو
- سیزلری
یایلاق مئهی چاغیریر ...
اوهوی
هارداسینیز
اودونا گئدن اوشاقلار!
قاییدین، گلین
گلین، گلین...
"اورتا چشمه" تک قالیبدیر.
1391
منبع: هفته نامه دنیز، شماره 23 - مورخ 22/7/91
صابر بزرگترین شاعر اجتماعی و مسلمان قفقاز- 3
(به مناسبت یکصدمین سال وفات میرزا علی اکبر طاهر زاده صابر)
نوشته: رسول اسماعیل زاده دوزال
منبع:نشریه دنیز،شماره 7
- صلحطلبى و وحدت مسلمانان
صابر یک شاعر وحدتگرا و صلحطلب است. او انسانها را به صلح و صفا دعوت مىکند. در شعر بینالملل از اختلاف به وجود آمده میان ارامنه و مسلمانان سخت ناراحت است و این اختلاف را خلاف عقل و علم و دین مىداند. او مىگوید: ارامنه و مسلمانان در قفقاز سالهاست با صلح و صفا در کنار هم زندگى کردهاند. پس چرا باید صلح باصفا را به جنگ و ستیز مرگبار تبدیل کرد؟
صابر از تشتت افکار و عدم وحدت بین مسلمانان نیز ناراحت است. دعوت به وحدت، وحدت شیعه و سنى، وحدت متفکرین مسلمان، وحدت مستمندان و ثروتمندان، وحدت اقوام گوناگون قفقاز اساسىترین درد صابر است. شعر »تحسر« وى اوج وحدتگرایى یک شاعر است :
اولسایدى صفا زمره عرفان آراسیندا !
قالسایدى وفادن اثر اعیان آراسیندا،
دورسایدى صداقت بیگ ایله خان آراسیندا،
قالمازدى کرد ذرّهجه انسان آراسیندا
داعى به اخوت اولور ایکن بیزه قرآن،
امر ائیلر ایکن بیرلیگه پیغمبر ذىشان،
تاپمازسان ایکى متفق الرأى مسلمان،
قفقازدا اولان بیر نئچه میلیان آراسیندا .
دینمز عجبا معنى قرآنى بیلنلر؟
اسلامى بئله تفرقهده خوار گؤرنلر،
آیا اوخومازلار نه اوچون دینى بؤلنلر -
»کانوا شیعاً« رمزینى قرآن آراسیندا؟
آخر بو نه تفریق و تخلّفدور، اى امت؟ !
الدن گئدییور، دینلهمییور سیزمى، بو ملّت؟
تا کى بو تخلّف، بو تفرق، بو عداوت؟
بیر دین، بیر اسلام و بیر ایمان آراسیندا؟
اسلامیمیزى ائتمهلىییز بؤیلهمى احیا !
ایمانیمیزى قیلمالى ییز بؤیلهمى ایفا،
اسلام او دئییلمىکى، جگر گوشه زهرا -
باش وئردى یولوندا سوسوز آل قان آراسیندا؟
4- محبت اهل بیت و روح مذهبى صابر
صابر که شیعه بود و به قول خودش شیعه نابى که حقیقت پرست است. همان گونه که در پیش اشاره شد، صابر صداى دلنشینى داشته و در عشقآباد، شماخى و عتبات عالیات سالها به روضهخوانى مشغول بوده است. صابردر این سالها نوحههاى زیادى در رثاى حضرت امام حسینعلیهالسلام سروده است. متأسفانه به دلایل مختلف نوحههاى صابر تا کنون جمعآورى نشده است و به احتمال زیاد در اثر حکومت بلشویکى روسیه این اشعار معدوم شدهاند. زیرا به گفته پسرعموى صابر، میرزهعلىاکبر همیشه نگران آثارش بوده و در هنگام مرگ نیز چشمانش به سوى آثارى که در طاقچه اتاق گذاشته بود، نظارهگر بود ولى نوحههایى که به دستمان رسیده است، اوج محبت شاعر نیست به آلعبا در آن متبلور است.
ارباب علم و کمال خوب مىدانند که من در آسمان شعر و ادب چون ستاره درخشانم.
دیده خورشید از خاک پاى من نور مىگیرد. چرا که من نوکر حسین)ع( هستم، فلذا پادشاه عالم هستم.
اتهامات
با این وجود صابر در آماج تیرهاى دوست و دشمن بود. او را به بىدینى متهم مىکردند و چه آزار و اذیتهایى که نکردند. او هم از دوست کتک مىخورد، هم از دشمن. او را تکفیر مىکردند، تحقیر مىکردند ولى در روح او ذرهاى شکست حاصل نشد، اشعاری طنزآمیز در جواب اتهامات واهی سروده است . او مىدانست که دوستانش جاهل و بىسوادند، عصر، عصر نامردان است، اهالى بىعلم، معرفتاندوزى خوار گشته، چرخ کجمدار، خلق حیلهگر، بخت تیره، همرهان ساده و صالحین به تیر سوءظن نشانه، همتها بىقرار و قلبشکنان جسور و ظالمین پررو گشته. چه باید کرد. باید با این ساخت و به تکلیف عمل نمود.
تحجر، جهل، استحمار مرتجعین، بىسوادى و خرافهزدگى عوام عرصه را بر فردى چون صابر که روشن، بیدار و مترقى بود تنگ کرده بود. سیل تهمت و افترا و تکفیر بر سر شاعر سرازیر بود. صابر در عین این که دیندار، دلسوز، و خداپرست واقعى بود متهم به بىدینى و کفر و ارتداد مىشد. او نیز علیرغم این بىمهرىها و مشکلات از مبارزه در راه علم و دین کوتاهى نمىکرد و مقاومت می ورزید به گفته خود:
سیل طعن ائیله تموجله آلیب دور و بریم
بنزرم بیر قوجامان داغه کی، دریاده دورار
( امواج سیل طعن دور و برم را در بر گرفته / به کوهی می مانم که در میان دریا ایستاده است!)
در اوقات فراغت همراه با دوستانش چون عباس صحت و محمد طراح به بحث و بررسى اشعارشان مىپرداخت و با ادبا و علما و شعرا مکاتبه و معاشره داشت.
وفات
در نهایت شاعر جام راحتى و آسایش ابدى را از دست اجل بنوشد و به سال 1911 میلادى جان به جان آفرین تسلیم نماید و سیل اندیشمندان، متفکران روحانیون براى تشییع بزرگترین شاعر قفقاز به شماخى جمع شدند و در شهر عزاى عمومى اعلام گشته، مدارس تعطیل شدند، و پس از اقامه نماز میت با شرکت جمع کثیرى از مردم و اندیشمندان در قبرستان گونبذ شماخى دفن گردید. امسال (2011) در ست یک قرن تمام از فقدان این شاعر مسلمان اندیشمند و بزرگ می گذرد.
صابر در آخرین نفسهاى خود این رباعى را نوشته بود:
راهم بدهید رو به راه آمدهام،
بر درگه حضرت اله آمدهام،
بىتحفه نیامدم، نه دستم خالی است،
با دستانی پر از گناه آمدهام.
مجموعه اشعار صابر با نام «هوپ هوپ نامه» در ایران و ترکیه و آذربایجان و تاتارستان و عراق و ترکمنستان و ... بسیار مشهور و پر طرفدار است و در میان شاعران فارسی زبان ایرانی کسانی چون سید اشرف الدین نسیم شمال و ملک الشعرا با دیده احترام به او می نگریسته و از او الهام گرفته اند و نسیم شمال مضامین اشعار صابر را ترجمه می کرد. و استاد از شیفتگان او بود. پایان
صابر بزرگترین شاعر اجتماعی و مسلمان قفقاز- 1
(به مناسبت یکصدمین سال وفات میرزا علی اکبر طاهر زاده صابر)
نوشته: رسول اسماعیل زاده دوزال
منبع: دو هفته نامه دنیز، شماره 7 - مورخ 11/ 10/ 90
اشاره: یک صد سال تمام از خاموشی شاعر بلند آوازه و اندیشمند مسلمان قفقاز مرحوم میرزا علی اکبر صابر می گذرد. خیلی ها از اشعار صابر در مطبوعات و رسانه ها با اهداف مختلف خود تغذیه می کنند! اما در یکصدمین سال وفات این شخصیت بزرگ ظاهراً هیچ یادی از او نکردند... شاید هم ما ندیدیم. مقاله ذیل را استاد ارجمند میرزا رسول اسماعیل زاده دوزال(محقق و ناشر زندگی و اشعار صابر) نگاشته و با بزرگواری در اختیار نشریه گذاشتند که ضمن تشکر و عذرخواهی از ایشان، مقاله مزبور با کمی اختصار از نظر خوانندگان عزیز می گذرد:
نگاهی به زندگی صابر
شاعر مشهور و طنزپرداز بزرگ و بلا رقیب سراسر ادبیات غنی آذربایجان مرحوم میرزاعلىاکبر طاهرزاده »صابر« در سال 1278 هجرى قمرى اول ماه ذىحجه در شهر شماخى جمهوری آذربایجان دیده به جهان گشود. در 8 سالگى وارد مکتبخانه شده مشغول تحصیل گردید .
از دوران کودکى به نظم و شعرسرائى رغبت پیدا کرد. در نه سالگى طبع خود را در اعتراض به خشونت معلمش به آزمایش گذاشت. در 12 سالگى به مکتبخانه حاجی سیدعظیم شیروانى شاعر دانشمند و غزلسراى بزرگ آذربایجان رفت و از سیّد تلمذ کرد. سیدعظیم شیروانى با مشاهده ذوق شاعرانه صابر، متون منظوم فارسى را که به او مىآموخت، ترجمه ترکىاش را از وى مىخواست. صابر نیز به ترجمه ترکی آنها مىپرداخت. اشعار گلستان سعدى را به ترکى ترجمه مىکرد و به استادش سیدعظیم ارائه مىنمود. او یکى از اشعار گلستان با مطلع »دیدم گل تازه چند دسته / بر گنبدى از گیاه بسته«. را چنین ترجمه کرده است .
»گؤردوم نئچه دسته تازه گوللر،
باغلانمیش ایدى گیاه ایلنتر،
دئدیم نه اولور گیاه ناچیز،
تا اگلشه گول صفینده عزیز .
اوت آغلایاراق دودی اؤتورسن .
صحبت ائلدیم غمیم گؤتور سن .
عالىلر ائدرمى ترک صحبت،
حال آنکه اولاردا وار سخاوت «
پس از آنکه زبان فارسى و ترکى را خوب می آموزد، پدرش مانع تحصیل وى شده، او را در مغازهاش به کار مىگمارد. او به موازات خرید و فروش در مغازه پدرش، بیشترین هم و غَم خود را صرف مطالعه مىکند. پدرش از این کار او ناراحت گشته و دفتر شعرش را پاره مىکند. در اثر خشونت پدرش »صابر« تصمیم به ترک شهر شماخى مىگیرد. وى این جریان را چنین به نظم کشیده است:
من خلیلالله عصرم، پدرم چون آذر،
سفر از بابل شیروان کنم، انشاءالله.
گر چه او دفتر اشعار مرا پاره نمود،
وصله با طبع در افشان کنم، انشاءالله!
او تصمیم مىگیرد با کاروانى که راهى خراسان بود، از شماخى فرار کند، ولى پدرش متوجه شده، مانع مىشود. مدتى در شماخى در ایام محرم و صفر به نوحهخوانى و مرثیهسرائى مىپردازد. صداى دلنشین و سخنان شنیدنی و شوخطبع صابر موجب محبوبیتش در میان مردم مىشود و در مدت کوتاه در ولایات و اطراف و اکناف مشهور و معروف مىگردد.
سفر خراسان و کربلا
شاعران آذربایجان از قرون بسیار دور تا به امروز همواره آرزوی سفر خراسان و مکه و مدینه و عتبات عالیات و زیارت قبور و آستانه های پیامبر و خاندان او را – صلوات الله علیهم - داشته اند و گاه مثل خاقانی در آتش این آرزو سوخته و اشعاری ماندگار آفریده اند. همچنین، عباسقلی آقا باکیخانوف »قدسی«، حاجی سید عظیم شیروانی و .. و صابر نیز در اواخر قرن سیزدهم چنین آرزویی داشته که در 23 سالگى به سفر خراسان و عراق می رود و به زیارت ثامنالحج حضرتامامرضا (ع) عتبات مقدسه عراق نائل گردید. او تاریخ سفر زیارتى خود را چنین به نظم کشیده است.
»صابر شیدا کى، ترک شهر شیروان ائیلدى،
بولبوله بنزردى کیم، میل گولوستان ائیلدى.
مین اوچ یوز بیرده هجرتدن سورا میمون ایلى.
آخر شوالده عزم خراسان ائیلدى«
(صابر شیدا که ترک شهر شیروان کرد،
همچون بلبلى مىماند که میل گلستان نمود.
در 1301 هجرى در سال میمون
در آخر شوال عزم خراسان کرد)
صابر در سفر خراسان در شهرهاى مشهد، سبزوار، نیشابور، تربتحیدریه، تربتجام، سمرقند و بخارا سکونت گزیده در عین سیاحت با دست فروشى امرار معاش مىکرده است. به دلیل شیوع یک نوع بیمارى خراسان را ترک گفته به شهر شماخى مراجعت مىکند. پس از مدتى براى زیارت مرقد حضرتامامحسینعلیهالسلام عازم کربلاى معلّى مىشود. مدتى در عتبات عالیات سکنى گزیده، مشغول نوحهسرائى و مرثیهسرائى مىگردد. در این مدت خیلى مرثیه، مدیحه و نوحه و دوبیتى سروده است. پس از مدتى دوباره به شماخى برگشته و سپس راهى عشقآباد و مرو مىشود. در مدت سکونتش در مرو و عشقآباد در ایام محرم و سفر به نوحهخوانى و روضهخوانى مشغول بوده و از راه صابونپزى امرار معاش مىکرده است.
او مدتى در مرو و عشقآباد سکنى گزیده و با وفات پدرش مجبور مىشود بهشماخىبرگردد.
خانواده پر جمعیت صابر
صابر در شماخى ازدواج کرد و نهایتاً در شماخى ماندگار شد. او هشت دختر و یک پسر داشت. اگر چه مشکلات زندگى و فقر مادى و کثرت اعضاى خانواده او را به ستوه آورد، ولى مانع غلیان طبع سرشار و جَوَلان مبارزه سرسخت با جهل و بىسوادى نگردید اداره یک خانواده یازده نفره براى فردى چون صابر حقیقتاً سخت بود. عزیزترین روزهاى عمر این شاعر نابغه و نوآور در صابونپزى صرف شد! این دوره از زندگانى شاعر سراسر درد و رنج و مشقت است. زیرا از طرفى فقر مادى و کثرت اولاد آن هم اولاد دختر که در آن دوره از شرایط اجتماعى و فرهنگى آذربایجان زن فقط نانخور خانواده بود، نه عضو فعال آن، سبب شده بود که صابر شبانه روز کار کند و از کنار پاتیل صابونپزى دور نشود، تا بتواند خانواده عیالمندش را اداره کند
... ادامه در قسمت دوم
عبد الله توغای شاعر ملی تاتار
نئیله ییم؟
عبدالله توغای
(تاتارستانین ملی شاعری 1886- 1913)
دردمند مسئول اولورمو؟ مبتلایم نئیله ییم؟
جسم و جانیمله برابر بیر بلایم نئیله ییم؟
نئیله ییم اصلیم- اساسیم درده ائتمیش ابتنا
تا ازلدن درد شوقه مبتلایم نئیله ییم؟
تانری عشقینده شهادت ائتسه لر در کربلا
من شهیدم در محبت ، در بلایم نئیله ییم؟
نئیله ییم سارمیش منیم اطرافیمی غم عسکری
گوئیا مرز دهان اژدهایم نئیله ییم؟
دردمندانه جهانه من تفوق ائیله دیم
چونکی هر بیر درده مبدا، مبتدایم نئیله ییم؟
سؤیله: گؤردونمو بنیم شکلیمده هئچ بیر دردمند
درده سردار اولماغا من مصطفایم نئیله ییم؟
گل اینان خانیم ، افندیم دردمندم، بنده نیز
هپ سنین قلبیم و کندیم مشترایم نئیله ییم؟
عقلیمه هئچ گلمه دی عؤمرومده سندن ماعدا
چونکی آمالینه مملو بیر سرایم نئیله ییم؟
یوخ تعالی قاشینا بین الاهالی تا ابد
سانکی بن تخت السراده بیر سرایم نئیله ییم؟!
عبد الله توغای شاعر ملی تاتارهادر ایران از عبد الله توغای ( توقای)شاعر ملی تاتارها اطلاعاتی منتشر نشده و در شماره 5 دو هفته نامه دنیز در ارومیه برای اولین بار طی مقاله ای مطالبی مختصر به قلم استاد رسول اسماعیل زاده دوزال درج گردید و اینک ایشان شعری زیبا و دلنشین از آن شاعر برجسته و جوان مرگ تاتار در اختیار دنیز گذاشتند که در شماره 7 منتشر شد: