آنالار، قادینلار
زهرا بادره
یورقونلوق سون حدینه چاتیب یورغان - دوشکلری سالدی. ایسته دی هر شئیی اونودوب بیر آز دینجلسین؛ آمما ایستر ایسته مز کئچیردیگی گون اونون ذهنینده جانلاندی...
گون چیخان واخت یوخودان دوروب چای - چؤره ک حاضیرلاییب، هامیا صبحانه وئریب اوشاقلاری مدرسیه آپاریب یولون اوستونده ائوه لازم
اولانلاری آلدی.
ائوی سیلیب سوپوروب، سونرا آشپزخانیا گیریب ناهار پیشیرمگه باشلادی. لاپدان گؤزو ساعاتا دوشوب تیلویزیوندا چوخ سئودیگی برنامهسی نین واختی یئتیشدیکده تلهسیک تیلویزیونو آچدی. ایندی ایسه اونون قولاغی تیلویزیوندا، اللری، گؤزلری آشپازخانادادیر! او دادلی خورک پیشیرمهیه اوره کدن چالیشیر. عایله عضولرینی، ارینی، اوشاقلارینی سئویندیرمهیه داها آرتیق ان آتیر.
گوناورتا چاغی یئتیشیب. گئدیر شاقلارینی مدرسهدن گتیریر. بیر ساعاتدان سونرا هامی سفره باشیندا اگلهشیب، یئییب - ایچیب هر کس اؤز ایشینیه گئدیر. گینه ده بو آیاغا دوروب یویوب ییغیشدیریر. آیریجا ایشلرین دالیسیجا گئدیر.
فکیرلشدیر. گون اولور پالتار یویور، گون اولور تیکیش تیکیر، ایراق اولسون بیری ائوده ناخوشلاسا اونو دوکتورا آپاریر، اونا ساغلاملیغینی تاپانا کیمی، یئتیشهجک.
اوشاقلارین دا درسلرینه ائوده یئتیشمک هر گئجه کی ایشیدیر.
آللاه هئچ ائوی قوناقسیز ائله مسین. اگر ائوینه قوناق گلسه بو قادین قان - تر ایچینده یاری گئجیه جن ایشی واردیر. او یئرینین ایچینده بیر دولانیر جیناغینین آغریسیندان گؤزونه یوخو گیرمیر. هئچ شکایت ائله مگی ده باجارمیر.
یئنهده صبح آچیلان واقت زنگین سسی ایله دوروب هامان گونلر باشلانیر...
آمما... آمما ....بو ایشلرین هئچ بیری اونون آدینا یازمیرلار! ... هامی دئییر: ائوین زحمت چکهنی کیشیدیر!
منبع: «دنیز» نشریه سی، شماره 44 مورخ 30/10/92
اوشاق دونیاسی و اوشاق ادبیاتی
بهرام اسدی
اوشاقلیق عالمی سیرلی-سئحیرلی بیر عالمدیر. ساده و صمیمی بو بالاجا انسانلار اؤز عالملرینده سادهلیک و صمیمیتله یاشاییرلار. اونلار هر گون اؤز دونیا باخیشلارین گئنیشلندیریرلر. اوشاغین دونیا گؤروشو چوخ سادهدیر آنجاق او اطرافینداکی هر نهیی آرتیق تانیماق و سیناماق ایستهییر.
اوشاق هله ان کؤرپه چاغیندا الینه دوشن هر نهیی دیشینه وورور و آغزینا تپیر. بو، اوشاغین بیرینجی و ان یاخین سیناق وسیلهسیدیر. اوشاق بوی آتارکن اویونچاقلاری. گلینجیکلری، ائو اشیالاری و الینه دوشن هر نهیی سؤکور. داغیدیر و اونون ایچین ائشیگه تؤکور. بئلهلیکله او یئنی عالملر کشف ائدیر، یئنی دونیا گؤروشو کسب ائدیر. او حتی باشقا اوشاقلاری و بؤیوکلری ده گلینجیک کیمی فرض ائدیب بارماغین اونلارین گؤزونه، آغزینا و دیشینه سوخور و اونلارین دا ایچریسین گؤرمک ایستهییر.
اوشاق داها بیر آز دیرچلیرکن بؤیوکلرین باشماغین و پالتارین گئییر. بونونلا او بؤیوک اولماق و داها جدی عالمی تانیماق آرزولاییر.
اوشاق بیرینجی گون عالمدن هئچ نه بیلمیر. او هر بیر یئنی شئی کشف ائدرکن هئچ ده تعجبلنمیر و اونو عالمین بیر پارچاسی کیمی قبول ائدیر.
اوشاق رئال عالم ایله یاناشی اؤز خیال عالمینده ده بیر شئیلر یارادیر. آنجاق اونلاری دا خیال دگیل رئال کیمی قبول ائدیر.
اوشاق پریلره و دئولره علاقه گؤستریر و اونلاری اولدوغو کیمی قبول ائدیر. ناغیللاری ائشیدرکن ناغیللاردا یاشاییر، اؤزون اونلارین یئرینه دگیل اونلارین بیری بیلیر و ناغیللاردان آلینان بو سونوچ و نتیجهنی جاندان-اورهکدن قبول ائدیر و بو سونوچ سون گونهدک اوشاغین ذهنینده یئر آلیر و اونون یادداشیندا یورد سالیر و بو اوشاق بؤیویندن سونرا دا گرکلی یئرلرده همین یادداشلار اونا یول گؤستریجی اولا بیلیر.
اوشاق دیلی و اوشاق ادبیاتینا گلدیکده دئمهلیییک: اوشاق ادبیاتی اوشاغین عالمیندن آیری دگیل. یوخاریدا اشاره اولونان سادهلیکلر. صمیمیّتلر، خیاللار، هامیسی اوشاق ادبیاتیندا یئر آلیر.
اوشاق، دیل آچاندا بیر و سونرالار چوخ ایکی هجالی سؤزلر ایله دیل آچیر.
بیر هجالی سؤزلردن(جیز-بوو) و ایکی هجالی سؤزلردن (قاقا- پپه-بابا- چیچی) و بئله سؤزلری مثال گتیرمک اولار.
اوشاغین دیلی تکمیللشدیکجه سؤزلرینین هجاسی دا آرتیر، آنجاق اوشاق ادبیاتی و اوشاق شعرینین هجالاری چوخ بئش و یئددی هجالی شعرلر اولور و چوخهجالی شعرلر اوشاق عالمینه داخل اولمورلار، چونکی اوشاغی سادهلیکدن اوزاقلادا بیلیرلر.
اوشاق دیل آچارکن ایلک باشدا چوخ قیسا جملهلر یارادیر: بابا گلدی .. قاقا آلدی. اوشاق ادبیاتی دا بو قیسالیق و بو سادهلیگی اؤزونه اؤرنک توتمالیدیر. بیز اوشاغا غزل یاخود قصیده اوخویانماریق چونکی اونون ذهنینده اونا یئر یوخدور. آتا-بابالاریمیز و اوزون ایللر بویو نسیللریمیزین سیناغیندان چیخمیش اوشاق ادبیاتی و اوشاق فولکلورو بوگونکو اوشاق ادبیاتی و اوشاق شعری یازانلارا گؤزل نمونهلردیر.
مین ایللرین سوزگجیندن سوزولموش بو قوشماجایا دقت ائدک:
. .
-ایینه-ایینه اوجو دویمه
بربرینجی شام آغاجی
شاتیر کئچر قوز آغاجی
هاپبان هوپبان
یاریل ییرتیل
سو ایچ قورتول.
هر بیر اوشاق، بو قوشماجانی دینلهدیکده اونو تکرار ائتمک ایستهییر چونکی بو بالاجا اوشاق اویونو اوشاغین روحونا اویغوندور، اونون مصراعلاری ایکی، اوچ و دؤرد هجالی سؤزلردن یارانیب.
هابئلهدیر:
بورا بیر قوش قوندو
بو گؤردو
بو توتدو
بو بیشیردی
بو یئدی
جیققیلییا قالمادی، جیققیلییا قالمادی.
هجالاردان علاوه اوشاغین ذهنین و فکرین اؤزونه چکن باشقا بیر فاکت، سؤزون و شعرین موسیقیسیدیر. بو پارچایا دقت ائدک:
بو دئدی: گلین گئدک اوغورلوغا
بو دئدی: هانی اوجا نردیوان؟
بو دئدی: مندن اوجا نردیوان؟
بو دئدی: آللاها باخین، تانرییا باخین گئتمیین
بو دئدی: خالام قیزین آلین منه
تاپدییین بونون باشینا،
تاپدییین بونون باشینا.
گؤروندوگو کیمی بورادا هجالارین سایی چوخ اولسا دا سؤزون موسیقیسی اونو اویناق بیر ریتمه سالیب و بئلهلیکله اونو اوشاق عالمینه و اوشاق ادبیاتینا داخل ائدیبدیر.
اوشاق شعرینده و اوشاق ادبیاتیندا گاهدان کلاسیک شعریمیزین قایدالاری پوزولور و مصراعلارین هجا سایلاری و قافیه و ردیف قانونلاری ایزلنمیر و بو دا اوشاغین یئنی عالملر یاراتماغی و رئال عالمین چرچیوهسینده دایانماماغینا بیر ثبوتدور:
-بنؤوشه
-بنده دوشه
-بیزدن سیزه کیم دوشه؟
باخین، بو اوشاق اویونونون بیرینجی مصراعسی 3، ایکینجی 4، و اوچونجو مصراعسی 7 هجالی گلیبدیر.
اوشاق فولکلورو و اوشاق ادبیاتیندا ایکی طرفلی دانیشیق اؤزونه مخصوص یئر آلیر، بو ایسه اوشاغین دقتین اؤزونه چکن عامللردن بیریدیر:
پیس- پیسلی خالا هاردان گلیسن؟
-گیلاندان.
- هانی به شلهن؟
-آلدیلار.
-نیه وئریردین؟
-ووردولار.
-سن ده وورایدین.
-اولار ایکیایدی، من بیر ایدیم
اولار ووردوقجا من کیریدیم.
ها بئلهدیر:
-عموغلو!
-بلی.
- بیزیم تویوق سیزدهدیر؟
-بلی.
- کیشهله گلسین.
-گلمیری.
-سال تندیره.
-یانمیری.
-وور قیچی سینسین.
-سینمیری.
مین ایللردن قالان بو سؤزلر ادبیاتیمیزین و تاریخیمیزین چوخ زنگینلیگین و چوخ اسکی گلهنکلره دایاندیغین گؤستریر.
بو فولکلور و بو سادهجه قوشماجالار عین حالدا مین ایللردن قالان سؤزلری، اوستونه توز قونموش تاریخی حادثهلری و هئچ یئرده یازیلمامیش تاریخی جریانلاری اؤز ساده کلمهلری ایله داشیییر:
آ تئشتی-تئشتی-تئشتی
ووردو گیلانی کئچدی
ایکی خوروز ساواشدی
بیری قانا بلشدی
قان گئتدی چایا دوشدو
چایدان گؤیرچین اوچدو
گؤیرچین آلاپاختا
یوواسی قلبی-تاختا
اونو ووران خان اوغلو
قان قوسسون لاختا-لاختا.
چوخ ساده و آخیجی بو قوشماجادا خوروزون قانیندان بیر گؤیرچین یارانیر و بو گؤیرچینی ووران لاختا-لاختا قان قوسماق ایله قارقینیر. دئمک بورادا ابدیلیک و اؤلومسوز یاشاماق تصویر اولوبدور. هابئلهدیر گؤزل فاطما ناغیلینداکی باشی کسیلن اینهگین سوموکلرینین دانیشماغی. بورادا اسکی تورک طایفالارینین ایناملاری، دوشونجهلری و دونیا گؤروشلری چوخ ساده کلمهلرله اوشاق روحونا آشیلانیر و نسیلدن-نسیله آخیر و دوام ائدیر. آنجاق بوگونکو دونیادا و 21-جی عصرده هر شئی تزهلندیگی کیمی اوشاق فولکلوروموز و اوشاق ادبیاتیمیز دا تزهلنمهلیدیر. آوروپادا، آمریکادا، ژاپون و باشقا یئرلرده اوشاق ادبیاتینا اویغون فیلیملر، کارتونلار و یئنی-یئنی فورمالاردا ایشلر گؤرونور و گاهدان بیزیم ادبیاتیمیزدان دا اولدوقجا قیدالانیرلار. آنجاق تورک فولکلوروموز، آذربایجان اوشاق ادبیاتیمیز بو باخیمدان اینجیلرله دولو بیر اوقیانوسا بنزر. فیلیمچیلریمیز، شاعرلریمیز، یازیچیلاریمیز، زامانلا آددیملامالی و زامانلا ایرهلی گئتمهلیدیر.
منبع:دنیز شماره 15- تاریخ نشر 3/ 3/ 91 ، ارومیه