آنار – 75 ( Anar Rzayev )
مصطفی قلیزاده علیار
آذربایجان یازیچیلار بیرلیگی نین صدری، مشهور خلق یازیچیسی، متفکر عالم و اجتماعی خادم «آنار رضایف» 75 یاشینا دولدو.
آنار 1938 – جی ایلده باکی دا دونیایا گؤز آچمیشدیر. اونون آتاسی دونیا شهرتلی مدرن شاعر «رسول رضا» (1910- 1981)، آناسی ایسه تانیمیش شاعره «نگار رفیع بیگلی»دیر. او شعر و ادب عایله سینده بویا باش چاتیب، ادبیات ساحه سینده عالی تحصیل آلیب، 1991 ایلدن اعتباراً نئچه دوؤره ملی مجلسین نماینده سی سئچیلمیش، و همین ایلدن آذربایجان یازیچیلار اتفاقی نین صدر مسئولیتینده دیر.
آنار دفعه لر ملی و بین المللی جایزهلره لایق گؤرونموشدور. آناردان چوخلو اثرلر رمان، کینوفیلم، مقالات و تدقیقات ژانریندا چاپ اولوب. «آلیشقاندا ایشله ین قادینین صحبتی»، «قاراگیله»، «کئچن ایلین سون گئجه سی»، «من، سن، او و تلفن»، »آنلاماق دردی»، «ملا نصرالدین – 66»، «دده قورقود»، «غم پنجره سی»، «سیزسیز»، «مین بئش یوز ایلین اوغوز شعری» (آنتولوژی، 2 جیلید) و ...
اونون «دده قورقود» کتابیندان یازدیغی کینو- داستانلار ایراندا فارس دیلینه ترجمه و نشر ائدیلیب (آنار، حماسه ی دده قورقود، ترجمه ابراهیم دارابی، تهران، نشر نوپا، 1355).
نظامی جعفراف آنار معلمین معاصر آذربایجان مدنیتی و ادبیاتی ساحه لرینده آپاردیغی تاریخی رول حاقدا یازیر: «آنارین آذربایجان دیلی، ادبیاتی، مدنیتی، باره¬ده آراشدیمالار اونو بیر دیلچی، ادبیات شناس، مدنیت شناس، صنعت شناس کیمی سجیه لندیرمه گه امکان وئریر. آنارین علمی اثرلری آذربایجان فیلولوگیاسی نین، مدنیت شناسلیغی نین بلاواسیطه ترکیب حیصه سی دیر».
آنارین فیکیرلریندن:
تورک دوؤلتلری نین اورتاق (مشترک) تورک دیلی نین یارادیلماسی خولیادیر و بو باش توتا بیلمز. اورتاق دیلی نین یارادیلماسینا احتیاج یوخدور... من حاب ائدیرم کی، هر بیر تورک دیللی خلق اؤز دیلینی قورویوب ساخلامالی، تورک دیلینی ایسه بینالخلق دیل کیمی اؤیرهنرک قارداش خلقلرله راحات اونسیتده اولمالیدیر.
اؤلوم حقدیر ... آنجاق حقّ اولمایان اودور کی، گونوموزون انسانی اؤلومون قارشیسینا آلچادیلمیش، تحقیر اولونموش، یاخشی حالدا ایسه، آلدادیلمیش شکیلده چیخیر... حقیقتاً آغیر بیر زمان، آغیر بیر دوؤر گلمیشدیر؛ اونون ایچیندن سییریلیب چیخماق،گؤره سن ممکن اولاجاقمی؟
منبع: « دنیز» نشریه سی، نؤمره 32 – نشر تاریخی 92/2/31 – 2013/5/21 - ارومیه
سایت دنیزنیوز www.daniznews.ir
تاریخین دیل قایناغی
یازان: بهنام ثریا، (09149501605)
سومئرلر، ایلاملار، هئیت لر، کاسسیلر، هوریلر، اورارتولار، قوتتیلر، لوللوبیلر، ماننایی لر التصاقی دیللی خلقلردندیلر. ان قدیم دورولردن التصاقی و تورک دیللی خلقلر داخلینده باشچیلار، بویوکلر، ایگیتلر، قهرمانلار، شاهلارا و اثرلره احترام و حرمت علامتی اولاراق، اونلارین آدلارینین اولینه «آر» (بویوک، ایگیت، قهرمان) کلمه سینی علاوه ائدردیلر. مثلاً همین بحث ائتدیگیمیز بو دؤورولرده یاشامیش تورک ائلرینین باشچیسی «تونقا» یا آرتونقا و حتی ایکی قات حرمت علامتی اولاراق «آلپ آرتونقا» دئییردیلر کی سوزوده تورک کلمه سی و ایگیت,قوچاق معناسیندادیر. هابئله تورک باشچیسی آدی اولموش سلان (شیر)آدی نین اولینه آر سؤزونو آرتیراراق ارسلان و آلپ کلمه سی ده علاوه اده رک مشهور آلپ ارسلان مرکب کلمه سی میدانا گلمیشدیر. حتی بوگونکو دیلیمیزده ایشلنن آسلان شیر (اوغلان آدی ) سؤزو ار+ سلان سؤزلریندن یارانان بیر کلمه دیر کی اونلارین «ر»: R سسی اختصار اولموش و«اE » سسی سلان کلمه س نین قالین صایتی تاثّرینده قالین «آ» یا چئوریله رک آسلان شکلینده دوشموشدور .
سومئر لؤوحه لریندن بیر سیرا افسانه لر زمانه میزه گلیب چاتمیش و اوخونوب اؤیره نیلمیشدیر بونلاردان بیری اورک شهر دولتی نین شاهی «انمرکر» و «آرتته» حاکمی داستانیدیر. دئمک میلاد دان 3-4 مین ایل اوللردن سومئر دیلینده ایشلنمیش «آراتتا» یا «آرتته» کلمه سی داغ معناسیندا و اصیل التصاقی دیللرده ایشلنمیش یعنی ان قدیم تورک کلمه سی اولموش و اورارتو و آرارات کلمه لرینده سونرالار اوندان یارانان سؤزلر اولموشدور .
آلتااو = آراتتا کلمه لری ایله ایلگیلی قید ائتمک لازیمدیرکی تورک دیللرینده »آل« ترکیب حیصه سی چوخ معنالار دایمیش او جمله دن یوکسکلیک اوجالیق و قدرت بیلدیرمیشلر. مثلاً بو کلمه آلتای دیلینده هوندور، اوجا، یوکسک، قدرتلی و تورکمن دیلینده یوکسک و اوجا معناسیندادیر. بونا اساساً عالیم لرین فیکریجه آلتای کلمه سی اوجا داغ دئمکدیر. آذربایجاندا «آل» سؤزوندن یوکسکلیک و مقدس لیک معناسیندا استفاده اولموشدور. نئجه کی، آذربایجانین »توروس« بولگوسونده «آل ده ده» آدلی پیر واردیر. میفیک ایناملارلا ایلگیلی اولان «آل آروادی» کلمه سینده کی «آل» حیصه سی همین بو معنادادیر. ایران آذربایجانیندا قالین سسلی لر بیر چوخ حاللاردا اینجه ایشلندیگی اوچون (قارداش= قردش، قارا= قره...) آل کلمه سی ده «ال» شکلینده ایشله نیر، نئجه کی، آل آروادی کلمه سی بیر سیرا لهجه لرده »ال آروادی« شکلینده دئییلیر. بوتون بو آدلاردا «ر» سسی «ل» سسینه چئوریلمیشدیر کی، عادی فونئتیک بیر حادثه دیر و چاغداش تورک دیللری او جمله دن آذری تورکجه سی نین دانشیق دیلینده گئنیش یاییلمیش بیر سس ده ییشمه سی دیر. مثلاً : گلرلر= گلللر؛ آلارلار= آلاللار... بورادا منطقه میزده اولان قدیم سؤزلر و آدلارارین معناسینا اشاره ائدیریک:
آرتته (آرارات) = سومئرلردن قالان بیر آد معناسی آل ده ده (بؤیوک بابا) نئجه کی شهریارین یازدیغی حیدر بابا بیر داغ آدی ایمیش، آرتته (آل ده ده) ده بیر داغ (آراراتین)آدیمیش آر+تته = ارتته آل+ ده ده = آل ده ده (بؤیوک بابا). آراز= آزا چوک احتمالاً ماننا شاهلاری نین بیری نین آدی ایمیش کی اورارتولار بو گونکو آراز چایی نین اوستونده بیر کؤرپو تیکدیرمیشدیلر و اورارتو شاهی نین هم نژاد ماننا شاهینا علاقه نشان وئرمک اوچون او کؤرپونون آدینی آر+آزا (آرازا) قویموشدولار کی اوزون ایللر بویو بو چئوریلیب و چایین آدی اولموشدور، نئجه کی آراز خان دور گه کندی آراز چایی نین اطرافیندا بی آددیر و مانانا شاهی نین دوروب گلمه سینی نی چاغیریر و آدلا آرازین بیر شخص آدی اولماغینی اثبات ائتمک اولار. آرقیشتی= بیر اورارتو شاهی «آر» کلمه سی اولینه قویاراق آرقیشتی شکلینه دوشموشدور. حتی بو «آر» کلمه سی کی بوگون »آل« شکلینه دؤنوبدور ایندیلرده ده بعضی تورک منطقه لرینده ده ایشله نیر، مثلاً قاجار وقتینده تیکیلن عالی قاپو«آل قاپی» (بؤیوک قا پی)
منبع: دنیز نشریه (دو هفته نامه)، شماره 23، نشر تاریخی شنبه گونو 1391
ملاه پناه واقف از بزرگترین شاعران شیعی مذهب و تأثیرگذار در ادبیات آذربایجان (قرن 12 و 13 هـ.ق) است و این غزل زیبا در عرض ارادت به بزرگترین جوانمرد تاریخ بشر حضرت امیر مؤمنان علی (ع) از اوست:
ایگیتلرده
ریا و کبر و کذب و بخل اولور نایاب ایگیتلرده
تواضع دیر صفا و صدقیله اسباب ایگیتلرده
اوزون کیشی دئین کیمسه صداقت صنعتین ایشلر
ندن کیم، اولماییب دیر هیچ کس کذاب ایگیتلرده
هجوم لشکر تکلیف یاران وفاداره
مثال سدّ اسکندر گرکدیر تاب ایگیتلرده
ایگیتلیک ادعاسین ائده نه لایق دئییل یالان
وفاسیز لیق نسالرده، دگیل دیر باب اگیتلرده
علی المرتضی دن ایسته،«واقف» هر نه ایسترسن
اونو قیلمیش کرملی، حضرت وهاب ایگیتلرده.
ملا پناه واقف