مصیبت سید الشهدا در نگاه فریدون بیگ کؤچرلی
مرحوم فریدون بیگ کؤچرلی از ادبای برجسته و روشنفکران مسلمان اوایل قرن بیستم در جمهوری آذربایجان و نویسنده بزرگ تاریخ ادبیات کلاسیک آذربایجان است و کتاب تاریخ ادبیات او از کتب معتبر و مرجع و بسیار مشهور در نوع خود محسوب می شود. در آن عصر به ویژه در مناطق قفقاز و آذربایجان، اغلب روشنفکران گریه بر امام حسین را به باد انتقاد می گرفتند و آن حضرت را یک فرد انقلابی می دانستند و گریستن در مصیبت ایشان را گاه علامت عقب ماندگی و فناتیزم معرفی می کردند، اما فریدون بیگ کؤچرلی بر خلاف آنان با روشن بینی و شجاعت تمام در مقام پاسخ گویی به چنین توهمات روشنفکر مأبانه، اندوهگین شدن و گریستن در ماتم امام حسین (ع) را مایه سرور و فیض و برکت معرفی می کند و با افتخار می نویسد:
«اگر ایراد و اعتراف اولونسا کی، کدر ایله صفا و غم ایله سرور و یاش ایله نور بیر یئرده اولا بیلمز، بونلار بیر- بیری ایله ضدّ اولدوغو حالدا اویوشماز، اوندا بئله دئیه بیلریک کی، بلی، امام حسین (ع) مصیبتینده بو فیض واردیر، بیر یاندان آغلادیر، بیر یاندان نورانیت بخش ائدیب، شاد قیلیر؛ بیر یاندان غملندیریر، بیر یاندان غم و غصه دن آزاد ائدیر. بیر یاندان شکسته و پریشان حال ائدیر، بیر یاندان اوجا مقاملاردا دؤور اتمه یه پر و بال وئریر. بو فیض و برکت، بو غیر عادی حالت و خصوصیت آنجاق سید الشهدا مصیبت و عزاسینا مختص دیر؛ آنجاق ماه محرمده ترتیب اولونان تعزیه لرده حسّ اولونور ...»
ترجمه: اگر ایراد بگیرند و اعتراض کنند که اندوه و صفا، غم و شادی و اشک و نور در یک جا جمع نمی شود، اینها ضد هم هستند و همسویی ندارند، در جواب باید گفته شود که درست است، اما در مصیبت امام حسین (ع) این فیض بی نظیر هست که از یک طرف انسان را می گریاند، از طرفی دل را نورانی و شاد می کند؛ از یک سو انسان را غمگین و از سویی دل را از بند غم آزاد می کند. اگر دل در این ماتم شکسته و پریشان حال می گردد، در عوض بال و پر پرواز در مقامات عالی معنویت را به دست می آورد. این فیض و برکت و حالت غیر عادی فقط مخصوص مصیبت و عزاداری حضرت سید الشهداست؛ فقط در تعزیه خوانی های ماه محرم احساس می شود...