ماکو - شوط آدلاری
یازان: بهنام ثریّا
آذربایجان خلقینین تاریخینی اؤیرنمکده اَن اهمیتلی، لازیم، بکر، ده رین، مباحثه سیز و قطعی منبع و سندلردن بیریده دیل، ائل، شخص و یئر آدلاریدر. بوتون حقیقتلره او دئمکدیرکی، بیر میلتین دیلینی اونون تاریخیندن آییرماق اولماز. بعضی متعصب تاریخچیلر اَن قدیم دؤورلردن بو گونکی ایران تورپاقلاریندا اولان حادثه لرین باش وئرمیشینی و اوندان چیخان سندلی آدلاری آوروپادان گلن ائرمنیلر و باشقا نژادلارا نسبت وئریرلر. ائل طایفا و خلقلر یاشادیقلاری، یئر، اؤلکه و منطقه نین داغ، دره، چای، گؤل، مئشه و سایره سینی، ایله جده قوروب یاراتدیقلاری کند، قالا و شهرلری نین اؤز دیللری نین کلمه لری ایله آدلاندیرمیش وآدلاندیریلار. دئمک اولار بو آدلار شفاهی شکیلده آغیزدان آغیزا زمانمیزه گلیب چاتمیش و یقین قید ائتمک دیرکی تاریخی اثرلردن معلوم اولان اسکی یئر و جغرافی آدلاری او دؤورولرین دیلیندن یادگار قالمیش و اَن محکم سند و مدرکلردیلر. ماراقلی بوراسیدیرکی، اردشیر بابکان اؤز دووروندن باشلایاراق، ساسانی شاهلاری نین اسکی تاریخینی و مدرکلرینی محو ائتمکله، او زامانین اثرلری باره ده کی بیلیکلری آرادان آپاردی، لاکین یئر، کند و عمومیتله جغرافی آدلاریندان او دیلین قورونوب ساخلانیلماسینی فیکر ائده بیلمه دیکلریندن بو آدلاری ده ییشمه یه اقدام ائتمه دیلر. آنجاق سون زامانلار پهلویلرده آذربایجان منطقه سینده یئر، کند، چای و عمومیتله جغرافی آدلاری، اَن اسکی دیلین عنصلری نین ساخلانیلماسینی گؤردوکده، اونلاری سرعت و عنادلا دییشمه یه ایلکین و اصلی شکیللریندن، شفاهی خلق دیلینده تلفظ اولونوب دئییلدیگی شکیللریندن چیخاتماغا چالیشدیلار. آما شوکورلر اولسون کی ایراندا اسلامی انقلابین باش وئردیگی سبب اولدو بو منفور رژیم اوز ایستدیگینه الی چاتماسین.
دئمک اولار بوتون کند، داغ، چای، دره و سایره قدیم جغرافی آدلاری میلاد دان 2،3،4 مین ایل اول دیلیمیزین قالیقلاریدیر. اونلاری خلقین دئدیگی کیمین دقتله قیده آلیب ساخلاماق، اونلارین اؤزرینده ایشله ییب، آچچیقلاماق اَن اؤنملی و واجب میللی وظیفه لریمیزدن بیریدیر.
آذربایجان اراضیسینده ایلک انسانلار داغلارین قوینوندان دوزرنلیک لره گلیب بورالاردا اکین چیلیک و حیواندارلیقلا مشغول اولاراق، اوتوراق حیات تشکیل ائتدیکده، یادلارین هجومو مقابلینده اوزلرینی مدافعه ائتمک و سئل کیمی طبیعی حادثه لردن آماندا قالماق اوچون، داغلارا یاخین و دوزنلیکلره سپه له نن، تپه لرده یورد سالیب یاشامیشلار. بو وضعیت آذربایجان ائللرینده اولموشدور و بونا گؤره ائللرین داخلینده "تیز"و دیز"سؤزو اولان کند آدلاریندا چوخ تصادف اولونور. مثلا شوط و گونئی ماحاللاریندا دیزه، دیزه مرجان، دیزه خللی، سرکندیزه و... کندلرینی گؤرستمک اولار. سؤزونون معناسی ایسه یوکسک یئر، اوجا یئر، تپه دئمکدیر.
بو تپه لر مدافعه لره آسان اولماق اوچون، معمولاً , قالا شکلینده دیوارلی و محکم اولاردی . بوتون آذربایجان اراضیسینده بئله تپه لر اولموشدور، خصوصی ایله اورمو گولونون اطرافی، ماکو و شوط اطرافلاری، هشتری، همدان، قوم، قزوین، زنجان طرفلری بو جهتدن چوخ زنگیندیر، لاکین تاسفلر اولسون کی، چوخلاری هله تانینمامیش و اوزه چیخاریلمامیشدیر.
بو گونه قدر آذربایجاندا تانینمیش بو تپه لردن"حسنلی (حسنلو) تپه سی، گوی تپه، یانیق تپه، شوطون خلیل اوا آشود تپه سی، کشمیش تپه، تبریز وماکونون قره تپه سی و چوخلو اوزه چیخمامیش تپه لری سایماق اولارکی هله تدقیقات اوستلرینه اولونمویوب.
هر بیر تاریخی حادثه نی اؤیرنمک اوچون نئچه قایناقی بیلمه لییک:
1- حادثه نین چاغداش اولموش انسانلارین یازدیقلاری و کتیبه لری
2- یئر آلتی و یئر اوستوندن تاپیلان تاریخی اثرلر و سندلر
3- تاریخ حادثه لرین چاغداش اولمایان عالیم و یا تاریخ چیلرین آپاردیقلاری تدقیقاتلار و یازیپ ویاراتدیقلاری اثرلر، دیل، شخص و یئر آدلاری.
مشهور متخصص علی پاشا اؤز تاریخی حقوق اثرینده سومئرلرین اصلیتینه گؤره یازیر: تقریبا 7مین ایل بوندان اول سومئرلر بیر یاخشی و حاصلخیز تورپاقلار آختارماخ اوچون قفقاز، آذربایجان و ایرانین شمال غرب تورپاقلاریندان گئچمکله ، بوگونکو عراقین دجله و فرات چایلاری نین اطرافیندا اؤزلرینه وطن و یاشاماق یئری قورموشدولار. علی پاشا یازیر: بو گونکو آنادولو ساکینلری نین بدن شکیللری دؤرد مین ایل مدنیت مدتینده هله دگیشیلمه میشدیر.
بیر سیرا جغرافی آدلار اوزون ایللر بویو التصاقی دیل و ائللر طریقیله بوگونکو زامانیمیزا گلیب چاتیپ، از جمله او آدلاردان ماسیس(بوگونکو آغری داغیندان چیخان چم، کی گئچمیش انسانلار "ماسیس" دئیرمیشلر)آشود(شوط) و آراس =آراز(البته بو آدلاری ائرمنی خلقلر، اؤزلرینه نسبت وئریرلر) و ماکو(ماکور).
ماسیس (مه تند) و ماکو (ماکور: تند و یا دیرک داغ) دئمکدیر از جمله او آدلاردیلار کی سومئرلر زامانیندان بو گونه گلیب چاتیپلار. حتی سومئرلردن آیریلان آفریقا اؤلکه لرینه گئدن ابرانیلر بو گونکو زیمباوه و زامبیا مرزینده اولان ویکتوریا شیر شیریندان چیخان چم لره ماسی دئیرلر.
بوگونکو گورجوستاندا اولان کور چایی سومئر لغتینده داغ چایی معناسی وئریر. حتی بونا گؤره ذهتابی یازیر: سومئر دیلینده کور= داغ دئمک ایدی و اورارتو و ماننا دیللرینده داغا "کور"و"کول"دئییلمه سی احتمالی واردیر. دئمک بو کلمه نین حقیقی معناسی داغلار اولموشدور.
آل کلمه سیده »ال« شکلینده ایشله نیر؛ نئجه کی، آل آروادی کلمه سی بیر سیرا لهجه لرده ال آروادی شکلینده دئییلیر. بوتون بو آدلاردا »ر« سسی »ل«سسینه چئوریلمیشدیر کی، عادی فونئتیک بیر حادثه دیر و چاغداش تورک دیللری او جمله دن آذری تورکجه سی نین دانیشیق دیلینده گئنیش یاییلمیش بیر سس ده ییشمه سیدیر. »ما« کلمه سی( تند، دیرک و یا خشن) معناسیندا کی»ما+کور« کلمه لرینی بیر یئره قویاندا( تند داغ ویا دیرک داغ)معناسی وئریر. بو لغت معناسی ماکو شهری نین فعلی جغرافی ییرینن دوز گلیر. بو سندلر ماکونون ماکور و یا ماکول اولماغینی اثبات ائله ییر .
بیز بو سؤزو چوخلو گوجیله دییه بیلریک کی هر بیر کلمه نین معناسینی بیلمگه اؤز اطرافینی آختارمالییق، گورک کی بیر شهر یا کندین و یا جغرافی یئرلریمیزده نه لر اولابیلر و یا نه لر اولوپ کی بیر اؤلکه نین آدی نین تشکیل تاپماسینا سبب اولوب.
ماکو شهرینه تقریباً 2 کیلومتر قالان شوط (آشوت) شهری کی دئمک اولار بوگون منطقه نین ان سیاسی و مذهبی شهرلریندن ساییلیر و قدمتی او اثرلری کی شوطون بوگونکو خلیل آوا تپه سیندن تاپیلیپدیر میلاد دان 1 الی 2مین ایل اوّله، اورارتولار زامانینا قاییدیر. اما آشوت نه معنادا و نه اوچون بو شهرین آدینا آشوت دئیبلر؟ بیز بیلیریک کی، آنا دیلیمیزده مخرجلری بیر بیرینه یاخین اولان فونئتیک سسلردن بیری ده »د« و »ت« سسلریدیر. بو ایکی سسین بیری- بیرینه چئویریلمه سی هم تاریخ بویو دیلیمیزده موجود اولموش، همده بوگون دیلیمیزین فونئتیک بحثینده معین سس قانونو کیمی اؤزونه یئر آلماقدادیر. بو فونئتیک حادثه ان قدیم دوورلردن، دئمک اولار,بوتون تورک دیللرینده اولموشدور. مثال (دوروک = تورک). (آلداد = آلدات). (اوخشاد = اوخشات). (محمد = ممت). بو کلمه لرین بیریده (آشود= آشوت = شوط) کلمه سیدیر کی آشوت و بوگونکو شوط شکلینه چئویرلیبدیر.
(آش+اود) آش کلمه سی سومئرلر و التصاقی دیللی اورارتولاردا و ماننایی لرده »سو« معناسی وئریر کی»ش« سسی »س« چئوریلیب و عادی بیر فونئتیک دیل بحثیدیر(آش = آس) نئجه کی آراش = آراس کلمه سینه تبدیل اولوبدور(بوگونکو آراز) = (آراس)= آر+آس )= (بؤیوک سو)معناسی وئریر. بونو قئید ائتمک لازیم دیر کی آراس کلمه سی آر آزا کورپو کلمه سی ایله ادغام اولونوب
»اود« کلمه سی ده همان »اود« و یا »ایسدی« معناسیندادیر کی بو اود کلمه سی اوزون ایللر بویو بو گونه قدر دگیشیلمه میشدیر. کلمه لرین ترکیبیندن (ایسی سو و یا اود سو) معناسیندادیر، چوخ قطعی دئمک اولار کی بو کلمه اصلینده »آشود« هئچ ارمنی کلمه سی اولا بیلمز نئجه کی شوط شهری نین نئچه یوز متیرلیگینده ده ایسی سو چئشمه سی ایندیلرده ده واردیر کی چوخ قطعی دئمک اولار اورارتولار بو آدی اوردان آلیپلار. ایندیلرده بو طبیعی اثر میراث فرهنگی عنوانیندا ثبت اولونوپدور.
منبع: دو هفته نامه « دنیز » شماره 25، تاریخ نشر 1/9/91 - و سایت دنیز نیوز ( Daniznews.ir)