صابر بزرگترین شاعر اجتماعی و مسلمان قفقاز- 1
(به مناسبت یکصدمین سال وفات میرزا علی اکبر طاهر زاده صابر)
نوشته: رسول اسماعیل زاده دوزال
منبع: دو هفته نامه دنیز، شماره 7 - مورخ 11/ 10/ 90
اشاره: یک صد سال تمام از خاموشی شاعر بلند آوازه و اندیشمند مسلمان قفقاز مرحوم میرزا علی اکبر صابر می گذرد. خیلی ها از اشعار صابر در مطبوعات و رسانه ها با اهداف مختلف خود تغذیه می کنند! اما در یکصدمین سال وفات این شخصیت بزرگ ظاهراً هیچ یادی از او نکردند... شاید هم ما ندیدیم. مقاله ذیل را استاد ارجمند میرزا رسول اسماعیل زاده دوزال(محقق و ناشر زندگی و اشعار صابر) نگاشته و با بزرگواری در اختیار نشریه گذاشتند که ضمن تشکر و عذرخواهی از ایشان، مقاله مزبور با کمی اختصار از نظر خوانندگان عزیز می گذرد:
نگاهی به زندگی صابر
شاعر مشهور و طنزپرداز بزرگ و بلا رقیب سراسر ادبیات غنی آذربایجان مرحوم میرزاعلىاکبر طاهرزاده »صابر« در سال 1278 هجرى قمرى اول ماه ذىحجه در شهر شماخى جمهوری آذربایجان دیده به جهان گشود. در 8 سالگى وارد مکتبخانه شده مشغول تحصیل گردید .
از دوران کودکى به نظم و شعرسرائى رغبت پیدا کرد. در نه سالگى طبع خود را در اعتراض به خشونت معلمش به آزمایش گذاشت. در 12 سالگى به مکتبخانه حاجی سیدعظیم شیروانى شاعر دانشمند و غزلسراى بزرگ آذربایجان رفت و از سیّد تلمذ کرد. سیدعظیم شیروانى با مشاهده ذوق شاعرانه صابر، متون منظوم فارسى را که به او مىآموخت، ترجمه ترکىاش را از وى مىخواست. صابر نیز به ترجمه ترکی آنها مىپرداخت. اشعار گلستان سعدى را به ترکى ترجمه مىکرد و به استادش سیدعظیم ارائه مىنمود. او یکى از اشعار گلستان با مطلع »دیدم گل تازه چند دسته / بر گنبدى از گیاه بسته«. را چنین ترجمه کرده است .
»گؤردوم نئچه دسته تازه گوللر،
باغلانمیش ایدى گیاه ایلنتر،
دئدیم نه اولور گیاه ناچیز،
تا اگلشه گول صفینده عزیز .
اوت آغلایاراق دودی اؤتورسن .
صحبت ائلدیم غمیم گؤتور سن .
عالىلر ائدرمى ترک صحبت،
حال آنکه اولاردا وار سخاوت «
پس از آنکه زبان فارسى و ترکى را خوب می آموزد، پدرش مانع تحصیل وى شده، او را در مغازهاش به کار مىگمارد. او به موازات خرید و فروش در مغازه پدرش، بیشترین هم و غَم خود را صرف مطالعه مىکند. پدرش از این کار او ناراحت گشته و دفتر شعرش را پاره مىکند. در اثر خشونت پدرش »صابر« تصمیم به ترک شهر شماخى مىگیرد. وى این جریان را چنین به نظم کشیده است:
من خلیلالله عصرم، پدرم چون آذر،
سفر از بابل شیروان کنم، انشاءالله.
گر چه او دفتر اشعار مرا پاره نمود،
وصله با طبع در افشان کنم، انشاءالله!
او تصمیم مىگیرد با کاروانى که راهى خراسان بود، از شماخى فرار کند، ولى پدرش متوجه شده، مانع مىشود. مدتى در شماخى در ایام محرم و صفر به نوحهخوانى و مرثیهسرائى مىپردازد. صداى دلنشین و سخنان شنیدنی و شوخطبع صابر موجب محبوبیتش در میان مردم مىشود و در مدت کوتاه در ولایات و اطراف و اکناف مشهور و معروف مىگردد.
سفر خراسان و کربلا
شاعران آذربایجان از قرون بسیار دور تا به امروز همواره آرزوی سفر خراسان و مکه و مدینه و عتبات عالیات و زیارت قبور و آستانه های پیامبر و خاندان او را – صلوات الله علیهم - داشته اند و گاه مثل خاقانی در آتش این آرزو سوخته و اشعاری ماندگار آفریده اند. همچنین، عباسقلی آقا باکیخانوف »قدسی«، حاجی سید عظیم شیروانی و .. و صابر نیز در اواخر قرن سیزدهم چنین آرزویی داشته که در 23 سالگى به سفر خراسان و عراق می رود و به زیارت ثامنالحج حضرتامامرضا (ع) عتبات مقدسه عراق نائل گردید. او تاریخ سفر زیارتى خود را چنین به نظم کشیده است.
»صابر شیدا کى، ترک شهر شیروان ائیلدى،
بولبوله بنزردى کیم، میل گولوستان ائیلدى.
مین اوچ یوز بیرده هجرتدن سورا میمون ایلى.
آخر شوالده عزم خراسان ائیلدى«
(صابر شیدا که ترک شهر شیروان کرد،
همچون بلبلى مىماند که میل گلستان نمود.
در 1301 هجرى در سال میمون
در آخر شوال عزم خراسان کرد)
صابر در سفر خراسان در شهرهاى مشهد، سبزوار، نیشابور، تربتحیدریه، تربتجام، سمرقند و بخارا سکونت گزیده در عین سیاحت با دست فروشى امرار معاش مىکرده است. به دلیل شیوع یک نوع بیمارى خراسان را ترک گفته به شهر شماخى مراجعت مىکند. پس از مدتى براى زیارت مرقد حضرتامامحسینعلیهالسلام عازم کربلاى معلّى مىشود. مدتى در عتبات عالیات سکنى گزیده، مشغول نوحهسرائى و مرثیهسرائى مىگردد. در این مدت خیلى مرثیه، مدیحه و نوحه و دوبیتى سروده است. پس از مدتى دوباره به شماخى برگشته و سپس راهى عشقآباد و مرو مىشود. در مدت سکونتش در مرو و عشقآباد در ایام محرم و سفر به نوحهخوانى و روضهخوانى مشغول بوده و از راه صابونپزى امرار معاش مىکرده است.
او مدتى در مرو و عشقآباد سکنى گزیده و با وفات پدرش مجبور مىشود بهشماخىبرگردد.
خانواده پر جمعیت صابر
صابر در شماخى ازدواج کرد و نهایتاً در شماخى ماندگار شد. او هشت دختر و یک پسر داشت. اگر چه مشکلات زندگى و فقر مادى و کثرت اعضاى خانواده او را به ستوه آورد، ولى مانع غلیان طبع سرشار و جَوَلان مبارزه سرسخت با جهل و بىسوادى نگردید اداره یک خانواده یازده نفره براى فردى چون صابر حقیقتاً سخت بود. عزیزترین روزهاى عمر این شاعر نابغه و نوآور در صابونپزى صرف شد! این دوره از زندگانى شاعر سراسر درد و رنج و مشقت است. زیرا از طرفى فقر مادى و کثرت اولاد آن هم اولاد دختر که در آن دوره از شرایط اجتماعى و فرهنگى آذربایجان زن فقط نانخور خانواده بود، نه عضو فعال آن، سبب شده بود که صابر شبانه روز کار کند و از کنار پاتیل صابونپزى دور نشود، تا بتواند خانواده عیالمندش را اداره کند
... ادامه در قسمت دوم
داهی شاعریمیز سید عظیم شیروانی
حاجی سید عظیم شیروانی 1251هـ.(1835م.) ده شاماخیدا شهرینده روحانی عائله سینده آنادان اولموشدور. سید عظیم کیچیک یاش لاریندا ایکن شاماخی نین تانینمیش، معتبر شخص لرین دن اولان آتاسی سید محمد وفات ائتمیشدیر. سید عظیم آنا باباسی ملا حسینین حمایه سی آلتیندا یاشامیش دیر. ملا حسین داغیستاندا یاقسای کندینده روحانی لیک ائدیردی. باباسین دان عرب و فارس دیل لرینی اؤیرنن سید عظیم تخمینن 10 ایل سونرا شاماخییا قایی دیر و بورادا مدرس هده اوخویوب اورتا روحانی تحصیلینی تاماملاییر. 1856-جی ایلده عالی روحانی تحصیلی آلماق هوسی 21 یاشلی گنج سید عظیمی عراقا آپاریر و نجف و کربلا و بغدادا نئچه ایل درس اوخویور، سونرا ایسه سوریانین شام شهرینه، اوردان فلسطین و بیت المقدسه و مصرین قاهره شهرینه سفرلر ائدین و بو معنوی سیر و سفرینده مدینه و مکه یه ده مشرف اولور و چوخلو عرفانی – دینی شعر لر ده دئییر. بیر مدت ده استانبولدا اولور. بئله لیک له شاعر اسلام دونیاسی و یئنی اؤلکه لری گؤرور و یاخیندان تانیش اولور. سید عظیم دینی علم لری ایله برابر دونیوی علم لره ده بؤیوک ماراق گؤستریر و اؤیره نیر. شاماخییا قاییتدیق دان سونرا 1869-جو ایلده اورادا یئنی اصول اوزره مکتب آچاراق عؤمرونون آخیرینا قدر بورادا معلم لیک ائدیر. کؤهنه مکتب لردن فرق لی اولاراق او، بو مکتبده اوشاق لارا دینی علم لرله یاناشی، آذربایجان و فارس دیل لرینی تعلیم ائدیر، تاریخ، جغرافیا، حساب و سایر فن لردن ابتدائی معلومات دا وئریردی. تصادفی دئییل کی، آذربایجانین گؤرکملی طنز شاعری میرزا علی اکبر صابر، و بیر سیرا باشقا ضیالی لار، یازیچی لار و عالم لر محض اونون مکتبینده اوخوموشلار.
زنگین ادبی یارادیجیلیغا مالک اولان حاجی سید عظیم شیروانی نین بدیعی ارثی بیری آذربایجانجا، دیگری ایسه فارسجا ایکی بؤیوک کلیات دان عبارتدیر.
شاعرین اثرلری ایچری سینده مختلف شرق منبع لریندن ائتدیگی ترجمه لر، سعدی، حافظ و فضولی شعرلرینه یازدیغی نظیره لر ده واردیر. لاکین بونلار شاعرین زنگین بدیعی ارثی ایچری سینده آز یئر توتور. سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین چوخ حیصه سی لیریک ژانردا یازیلمیش اوریژینال اثرلردن عبارت دیر کی، بونلارین دا چوخو غزل لردیر. شاعرین غزل لرینده حیات سئوگی سی، نیک بین احوال-روحیه سی، دینی اعتقادات و عرفانی حس لر خصوصی یئر توتور. اونون عاشیقانه غزل لری داها چوخدور. مؤلفین شعره حرارت و جان وئرن درین لیریکاسینی محض غزل لرینده گؤرمک اولور.
من اویله بیلردیم کی منه یار اولاجاقسان / عالمده منه یار وفادار اولاجاقسان
من اویله خیال ائتمیشیدیم ای گول رعنا / سربسته اولان غملره غمخوار اولاجاقسان....
خلقین ایمانینی گر مکر ایله شیطان آپاریر
او پری چهره ندن دیر کی پس ایمان آپاریر
ای کمان قاشلی منی یاره له دی غمزن اوخی
تئللرین باس یاراما قویما منی قان آپاریر...
سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین ایکینجی مرحله سی اونون معاریفچی و تنقیدی- ساتیریک شعرلریله باشلاییر کی، آرتیق بو زامان دان اعتباراً اونون یارادیجیلیغیندا رئالیزم اوستونلوک تشکیل ائدیر. اونون رئالیست شعر یارادیجی لیغی ساحه سینه کئچمه سینده حسن بیگ زردابی نشر ائتدیگی »اکینچی« غزئتی نین مهم رولو اولموشدور. چونکی، محض »اکینچی«نین تأثیریله شاعر گونون بیر چوخ اجتماعی مسئله لری ایله ماراق لانیر و یارادیجیلیغیندا یئنی مؤوضولارا کئچیر، معاصر حیاتین طلب لرینه اویغون شعرلر یازیر، آذربایجانین ایلک مطبوع اورگانیندا نشر ائتدیریر. معاریفچی شاعر اوچون »اکینچی« خلقه مراجعت یئری ایدی. او، ملتی غفلت و جهالت یوخوسون دان اویانماغا چاغیریر، حسن بیگ زردابی نین خیرخواه، معاریفچی تشبث لرینی آلقیشلاییر، اونو بیلیک لی بیر معلم و خیرخواه بیر انسان کیمی قیمتلن دیریردی. سید، »اکینچی« ده چاپ ائتدیردیگی شعرلریله معاصرلرینی بو غزئتی اوخوماغا، اونا کؤمک ائتمه یه چاغیریردی:
بس »اکینچی« جلالیمیزدی بیزیم / ناصح خوش مقالیمیزدی بیزیم.
سعی ائدک، ای گروه نیک صفات/ ائتمه سین تا بیزیم »اکینچی« وفات.
شاعرین اثرلری ایچری سینده اؤیود، تمثیل و منظوم حکایه لر واردیر کی، بونلارین دا معین بیر حیصه سی اؤز ادعالاری اعتباریله اونون معاریفچی شعرلری ایله بیرلشیر. دوغروچولوق، مردلیک، دوستلوق، یولداش لیقدا متانت، چالیشقان لیق، ازیلن لره کؤمک، انسان لارلا یاخشی رفتار و سایر گؤزل و نجیب صفت لرین تربیه لندیریلمه سی همین اؤیودلرین اساس مضمونونو تشکیل ائدیر.
ایها الناس کیمیادیر علم/ مظهر ذات کبریادیر علم
سید عظیم شیروانی نین اجتماعی ماهیت داشییان ساتیرالاری اونون عمومی یارادیجیلیغیندا مستثنی مؤوقعی توتور. اونو اؤز دؤورونون بؤیوک رئالیست شاعری کیمی تانیدان »یئردکی لرین گؤیه شکایت ائتمه لری«، »دلی شیطان«، “مکر زنان”، »بلخ قاضی سی و خراط«، »علمسیز عالیم«، »عالیم اوغول ایله عوام آتا« و سایر ساتیرالاری دیر. دئملی یم کی، سید عظیمین شعرینده دیل چوخ ساده اولماقلا برابر، بدیعی تصویر لری نهایت گوجلو و تأثیر ائدیجی دیر. او شعرلر و غزل لرینده قرآندان؛ عرفانی دوشونجه لردن، تمثیل لر و آتالار سؤزلریندن اولدوقجا بهره له نیر و سؤزونو زنگین لشدریر.
آلدیم اله پیمانه توکلت علی الله / اولدوم یئنه رندانه توکلت علی الله
محض بو سببه گؤره دیر کی، اونون شعرینی بوتون خلق اوخویور، صابر و شهریار کیمی داهی لر اونون سؤزوندن الهام آلیرلار. او دینی شعرلری ده اؤز نوعونده مثیل سیز و تأثیر ائدیجی دیر:
هر کس کی حسین تک اولماز عاشیق / ذوق الم و بلانی بیلمز
نوش ائیله مه ین می بلانی / کیفیت کربلانی بیلمز
اؤز زنگین یارادیجی لیغی ایله آذربایجان ادبیات تاریخینه قیزیل صحیفه لر علاوه ائدن سید عظیم شیروانی 1304 هـ. ق رمضان آیی نین 21- جی گونو (1267ش.1888م) شاماخیدا علم و معارف دشمن لری واسطه سیله ضربتله نیب، 53 یاشیندا وفات ائتمیشدیر. آشاغیداکی غزل سیدین فضولی یه یازدیغی نظیره و عرفانی شعرلریندن بیری دیر:
قد تجلی من شعاع الکاس انوارالبها
تلک فضل الله بل یهدی لنوره من یشا
مشرق ساغردن ائتدی آفتاب می طلوع
مغرب میناده وئردی عالمه نورو بها
مئی ظهورو اولدو ساغردن عیان عالملره
کور اولما چشمیمنه وئر دور ساغردن جلا
غلغل مینا صدای حقی ائیلر آشکار
دعوت حقدیر بو گون آفاقی توتموش بو صدا
جان و دل صبح ازلدن طالیب دلدار ایکن
شکر کیم تاپدی گؤزوم دیدار ساغردن ضیا
جام مئی آیینه اسرار حقدیر ای کؤنول
ایسته سن اسرار حقی جم ایله اول آشنا
یوخدو بیر رمز آشنا بو عصر بد فرجامده
ائیلمه اسرار حقی چوخدا "سید" برملا
(منبع: دو هفته نامه «دنیز»، شماره 6 مورخ 23/ 9/90 ارومیه)