شهریار و آیین نوروز در آذربایجان
(چکیده یک مقاله پژوهشی)
هیچ شاعری در ادبیات آذربایجان به اندازه استاد شهریار درموضوع عید نوروز و آداب و رسوم ملی و محلی آن به شکل زنده و پوینده و تأثیر گذار شعر نگفته است نه در آذربایجان ایران و نه در جمهوری های آذربایجان و داغستان و گرجستان که همگی مال ایران بود و هنوز هم مال ایران است اما هنوز هم جدا از پیکر مام وطن، ایران بزرگ مانده اند. به هر حال، سخن بر سر نوروز است، نه اراضی اشغالی و از دست رفته ایران در نتیجه خیانت و زورگویی همسایه همیشه خاین ما دولت روس. بلی شهریار بیشتر و بهتر از اسلاف خود در این باره سخن گفته به ویژه در منظومه جاودانه «حیدر بابایه سلام». سابقه موضوع نوروز در شعر آذربایجان به سید عماد الدین نسیمی (قرن هشتم) می رسد و شاید به قبل از آن هم. اما شهریار ملک سخن نوروز ایرانی را با رنگ و روح آذربایجانی آن جهانی کرد و باعث شد که شاعران بسیاری در این موضوع شعرها بگویند هم در این سوی ارس و هم در آن سوی ارس. هرچند هیچکدام به عظمت شعر شهریار نرسیده و ظاهر این است که از این پس نیز نخواهد رسید. شهریار در «حیدر بابا» از چشمه و آب و آیینه و کوه و ترانه و عاشیق های آذربایجان و هندوانه و پونه و تخم مرغ رنگ کردن و قاب بازی و آیین شال و گلهای نوروزی و جشن عروسی داماد و مهمانی ها و نیت کردن و ...و دیگر آداب مرسوم نوروزی در بین مردم آذربایجان به زبان مؤثر شعر داد سخن داده است و ....
نسیمینین قیزیل عرفانی – ایکینجی حصه
یازان: بهرام اسدی
عارفلر دونیانی، دونیا زینتلرینی و دونیا مقاملارینی نه قدر ده بؤیوک اولسالار اللرینده بولدوقلاری بیر دم ایله دگیشمزلر.
شول باشا کی تاج دولت ائندی / نئیلر کمری نئدر کلاهی
××××
گل ای سلطان عالم عارف اوْل کیم / ملیک معنیده عارفدیر نه فغفور
اسلام پیغمبری بویورموشدور: الفقر فخری. فقیر اولماق منیم افتخاریمدیر. من یوخسوللوغوما اؤیونورم همین سؤز بیر چوخ عارفلرین تایی نسیمی دیلینده ده گؤزل ترنّم اولور :
ای کی سلطان اولماق ایسترسن فقیر اول کیم یقین
کیم کی سلطان اولدو درویش اولمادی سلطان دگیل
عرفان مکتبینده و مذهبی آنلاملاردا دونیا دارالغرور آدلانیر یعنی دونیا آلدادیجی بیر ائودیر، اونا آلدانان آماجینا چاتماقدان گئری قالیر:
چون جمله قیل و قالایمیش دارالغرورون حاصلی
شول بی ثباتین دوشمهگیل بیهوده قیل و قالینا
عشق ائله بیر وارلیقدیر کی ایلک باشدا آسان گؤرونسه ده اونو باشا وئرمک چوخ دا آسان اولمور :
گر چه آسان سانیر ای جان عشقینی هر بیهنر
هر کیم اول سودایا دوشدو بیلدی کیم آسان دگیل
آنجاق بو عشق یولونون چتینلیگی عارفی مرامیندان گئری قایتارمیر و ترسینه اونو آرتیق ماراقلاندیریر و عارف بیر یئره چاتیر کی عاشق اولمایانین دردین درمانسیز بیلیر:
چکمهین عشقین بلاسین گؤرمهین هجرین غمین
دردی درمانسیزدیر آنین چاره یوخ درمانینا
عرفان عالمینین بیر سیرا سیررلری ده اولور. عارف او اسراری ائشیگه وئرمز. او سیررلری باشا دوشنلر اؤزلری عارف اولور باشا دوشمهین ایسه، عارفلرین عالمین دانیر اؤزلرین ده یولسوز سانیر، اونا گؤره ده عارف هر کس ایله همصحبت اولمور و هر کیمسه ایله اوتوروب دورمور :
تحقیق خبردیر بو کی الجنس معالجنس / انسانا ایریش صحبت عرفان طلب ائیله
ارکانسیز اولانلارلا رفیق اولما نسیمی / یول اهلینه گؤزله ادب، ارکان طلب ائیله
نسیمی اؤز همجنسین تاپاراق اوندان عرفان صحبتین طلب ائتمکده چتینلیک چکیر:
وار رازینی فاش ائتمه نسیمی بو عوامه / عالمده بو گون محرم اسرار بولونماز
او گاهدان اؤز اسرارینی دان یئلینه دانیشیر:
سن نسیمی رازینی ای دان یئلی یاره یئتیر/ سنسیزین حالی پریشان بیقرار اولدو یئنه
بو بیقرارلیق ایسه اونو دینج قویمور و نهایت اسراری فاش ائتمگه یؤنهلدیر:
غمزهلرین سیررینی جاندا دئدیم ساخلارام / داشه بوراخدی کؤنول پردهدن اسراریمیز
××××
منصور اولدوم چون بوگون عالمده فاش اولدوم سیزه
من اناالحق سؤیلرم عرفانه خوشدور یاخشیدیر
نسیمی زاهدین افسانهسینه قولاق وئرمیر و آللاه کلامی اولان قرآنین معناسینین اونا آچیلدیغین بیلدیریر:
چون بیزه معلوم اولوبدور معنی امّالکتاب / عارفم سمعیمه سیغماز زاهدین افسانهسی
بئله بیر خزینهنی گیزلتمگه بیر خارابا و بیر ویرانه لازمدیر و بئلهلیکله عارف فنا مقامینا واصل اولور یعنی اؤزون محو ائدرک آللاهی اؤزونده گؤرور :
سرّ عشقین گنجایمیش آنین یئری ویرانهدیر
ییخدی عشقین کؤنلومو اول گنجی ویران ائیلهدی
و بورادادیر کی نسیمینین عرفانی باشقا عارفلرین عرفانلاریندان فرقلنیر. نسیمی آیریلاری کیمی بیر خانقاها گئدهرک ورد اوخویوب ذکر ائتمکایله کفایتلنمیر. او گرک اولورسا اینامی و دوشونجهسی یولوندا قیلینج دا گؤتورور و قانینا دا بلشه بیلیر.
خانقاهلارداکی عارفلرین عرفانلارین یاشیل عرفان آدلاندیرماق اولسا نسیمینین عرفانی قیزیل عرفاندیر قانلی - قادالی عرفاندیر :
کیم کی ایستر دلبرینین خلوتینه یول بولا / جان فدا قیلماق گرکدیر مین کره در پای عشق
او ایسه اؤز دلبرینین وصلینه قانی قیمتینه چاتیر :
دلبر الینده عاشقین قتلی نهدن حرام اولا / عاشقه چون حلال ائدر وصلینی قان بهاسینه
نسیمی عشقی اوغروندا اؤلمگی شهادت بیلیر و بو شهیدین قانبهاسی تانری تعالا اؤزودور :
گل ای عاشق شهید اول عشق ایچینده / کی حقدیر اول شهیدین قان بهاسی
و بئلهلیکله بو یولدا اؤز جانین وئرن عارف سیررلرین خزینهسینه محرم اولور:
یارا نسیمی بو گون جانینی قوربان قیلان / محرم اولور تا ابد مخزن اسرارینا
و بونونلا دا آذربایجانین بؤیوک عارفی اؤز مسلکی، اینامی ، دوشونجهسی و داورانیشی یولوندا اؤز جانین الدن وئریر، حقّینه واصل اولور و اونونلا یاناشی قیزیل عرفانی اؤز قیزیل قانی ایله آذربایجان ادبیاتینین قیزیل صحیفهلرینه یازیر. بیر بارماغینین هایینا قالان زاهد ایسه اؤز افسانهلریایله چالیشیر:
زاهدین افسانهسیندن سویدولار ناحق منی / حق بیلیر سندن شها صاحبنظرلر آغریماز
زاهدین بیر بارماغین کسسن دؤنر حقدن قاچار / گؤر بو گرچک عاشقی سرپا سویارلار آغریماز.
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 5 – مورخ 6/ 9/ 90 – چاپ ارومیه)
نسیمینین قیزیل عرفانی – بیرینجی حصه
یازان: بهرام اسدی
اشارت: اورمیه لی شاعر، ناثر، ناشر، معلم و گؤزل سجیه لی انسان جناب بهرام اسدی 1341 – جی شمسی ایلده دونیایا گؤز آچمیش، ادبیات ساحه سینده عالی تحصیلینی بیتیرمیش، مقدس معلم لیک ایشی ایله ایندیه دک مشغول اولموشدور. او تورکجه – فارسجا شعرلریندن علاوه، چوخلو ادبی و مدنی کتابلارین مؤلفی دیر، فضولی و نسیمی نین دیوانلارینی دا یئنی تدقیقاتلارلا چاپ ائتمیشدیر. اسدی اورمیه شهرینده فعالیت گؤستریب، یوزدن آرتیق کتابی نشره بوراخان «یاز» نشریاتی نین مدیری دیر. آشاغیداکی نسیمی عرفانینا دایر گلن مقاله ده بو گؤکملی ضیالی و ادیبات خادمی نین یازیلاریندان بیری دیر.
شبهه سیز کی، سید علی عمادالدین نسیمی یوردوموزون و گئنیش بیر باخیشدا شرق دونیاسینین اسلامی عرفانیندا بیر پارلاق اولدوزدور. اونون کلمه- کلمهسینده ، هر بئیتی و هر مصراعسیندا عارفانه دویغولار دالغالانیر:
دریای محیط جوشه گلدی/ کون ایله مکان خروشه گلدی
سرّ ازل اولدو آشکارا / عارف نئجه ائیلهسین مدارا
نقاش بولوندو نقش ایچینده / لعل اولدو عیان بدخش ایچینده
هر قطره محیط اعظم اولدو / هر ذرّه مسیح و مریم اولدو
آدمده تجلّی قیلدی آللاه / قیل آدمه سجده اولما گمراه
نسیمینین دیوانی اینجیلرله دولو بیر عرفان دنیزیدیر. نسیمی عرفانلا دوغولوب، عارف یاشاییب وعارفجه سینه اؤز دریسینی سویوناراق یونگول قانادلی بیر بولبول کیمی قفسی سیندیریب، الهی عشق گولوستانی سئیرینه اوچوبدور.
ای بولبول قدسی نه گرفتار قفسسن / سیندیر قفسی تازه گولستان طلب ائیله
بؤیوک عارف، عالیم و متفکرشاعریمیز نسیمی اولدوغو کیمی تانینمامیش، بو باخیمدان مظلوم قالیبدیر. نسیمی مطلق بیر مبارز یا خود یالنیز بیر اومانیست کیمی تانیتدیرانلار اونا ظلم ائدیبلر و بو دنیزین سایسیز اینجیلرینی اؤرتولو ساخلاییبلار، اونون مبارزهسی و اومانیست اولدوغو دا آنجاق عرفانینا باغلیدیر و اوندان آیری بیر شئی دگیل .
نسیمینین وجودو فرد مطلق / بو توحیدین احددندیر اساسی
×××××
توحید ایچینده نقطه اسراری بولموشام / صاحبنظر گره ک کی بو حاله خبیر اولا
نسیمینین عرفانی بیر مقالهیه و نئچه صحیفهیه سیغمایاندیر. اونا آنجاق بیر باش اوزالتماغا نئچه - نئچه کتابلار یازیلمالیدیر.
فکر ائدرم کی یازاییم ذرّهجه عشق سیررینی / بحر مداد، آغاج قلم، تاس فلک دوات اولور
آنجاق نسیمینین اولو روحوندان اوتانا - اوتانا نسیمی عرفانینا نئچه اشارهایله کفایت لنمهلییم .
نسیمی بوتون عرفان عالمینده سئیر ائدنلر کیمی زامانین و کایناتین قاتلاریندان چیخاراق، هله لیک عالملر یارانمامیشدان اول اؤزونو عاشق بیلیر:
یئر ایله گؤی بنا اولمازدان اوّل / نسیمی عاشق ایدی اول جماله
بو نسیمی عشقی ذرّ عالمینده و قرآن کریمدن آلیناراق بوتون عارفلرین ازبری اولان «الست» گونونون محصولودور. نسیمی عارفلر یانیندا منفی معنا داشیان صوفینی و فقیهی ده هله بو عالمده گزمگه چاغیریر:
بری گل صوفیا کی مست اولالیم / مست جام می الست اولالیم
××××
عشق ایچینده دین و دلدن گل کئچ ایندی ای فقیه
شیخ صنعان کیمی اول گل سن دخی ترسای عشق
آنجاق عارف ایله زاهدین همیشه چکیش - بکیشلری اولوب. بو اونو او ایسه بونو قبول ائتمهییبلر.
زاهدین محراب ایچینده ذکر و طاعتدیر ایشی
عاشقین محبوب اؤنونده چنگی زیر و بم دورور
××××
عاشقین اوزو همیشه دلبره قارشی دؤنر / عابدی گؤر کیم نئجه دیواره دؤندرمیش اوزون
نسیمی عالمینده هر نه وار عشقدیر. عشقسیز دیلده خبر، گؤزده ایشیق، مکتبده قورآن و تفسیر اوخوماق هامیسی فایداسیزدیر، اونلارین هامیسینا معنا باغیشلایان عشق و بیر داها عشقدیر.
جاندا کی عشق اولمادی دیلده خبر نه فایده / گؤزده کی گؤرمک اولمادی نور بصر نه فایده
هر کیمی کیم ازلده اول بینصیب اولدو معنیدن / آیت و تفسیر و کلام آنا خبر نه فایده
هر ایشه، بیر قابلیت لازمدیر. هر کسین هر نهیه استعدادی و چیخاری اولمادیغی کیمی عشق تکین ایلاهی بیر وارلیغین دادین دا آنجاق محرم اولانلار بیلر، نامحرملر ایسه کنارا گئتمهلی اولورلار و اسراری دینلهمگه لایق گؤرونمورلر:
دگمه نامحرم نه بیلسین عاشقین اسرارینی / محرم اول اسراره گیر یا مندن اسرار ایستهمه
××××
عاشقین اسرارینی عاشق گرکدیر کیم بیله / اولمایان عاشق نه بیلسین عاشقین اسرارینی
عرفان و الله معرفتی یعنی تانرینی تانیماق هر کسین پایینا دوشمز و هر کسدن معرفت آلینماز و عرفان الده ائتمک اولماز:
معرفتدیر خالص آلتون سکّهسی فضل و هنر/ آلتونو تانی دغلدن آری دینار ایستهمه
هئچ کیمسه نسیمی سؤزونو درک ائده بیلمز/ بو قوش دیلیدیر بونو سلیمان بیلیر آنجاق
عارفین بو حالین عارف اولمایان بیلمز:
نور و صفا ایچیندهیم غرقه ولی بو حالتی / اوْل نه بیلیر کی دوشمهدی مهر روخون هواسینه
عارف اؤزونو هر آن تانری تعالا ایله اوز - اوزه و اؤزونو اونون تاپیسیندا و محضرینده گؤرور اونا گؤره ده تانریدان باشقاسی اونو ماراقلاندیرمیر:
اوزونو - قاشینی گؤرن قارشی به قارشی، گؤز به گؤز
سانما کی باخا اول گؤیون بدرینه یا هلالینه
تانریدان اؤزگهسینه سئوگی بسلهینلر ایسه کاینات دوردوقجا اونون حسرتینده افسوس ائدهجکلر :
تا ابد حرمان ایمیش حقدن نصیبی هر کیم اوْل / سندن ای دلبر ایکی عالمده دیدار ایستهمز
عارفلر دونیاسینین باشقا اؤزللیکلریندن اونلارین هر یئرده و هر نهده تانری تعالانی گؤرمکلریدیر. عارف داشدا - قاشدا، آغاجدا - قورودا - یاشدا آللاهی گؤرور :
گؤزوندن گرچی پنهاندیر نگارین صورتی امّا / گؤرونن وجهیدیر آنین نظر قیلدیقجا هر جایه
و ائله بونا گؤرهدیر کی او بوتون عالمی سئویر، بوتون عالمه و عالمدهکیلره سئوگی بسلهییر، عرفان عالمینده ایکیلیک آرادان گئدیر (دونیا و عقبادا بیردیر یار توتمون یار ایکی) بوتون عالم واحد بیر وارلیق داشیییر اوندا آغ دا، قارا دا تانری نین یارانمیشیدیر. عارفلر قاتیندا اختلاف یوخدور و عالم بیرلیکده تانرینی چاغیریر :
جرعه جام ایلاهی عاشقی مست ائیلهدی / جام مست و باده مست و ساقی ابرار مست
چنگ و دف، هم عود و نئی سرمست اولور افغان ائدر / بو خراباتین ایچینده سؤیلنن گفتار مست
××××
علم قرآن و حدیث و خبر و وعظ ایله درس / قامو بیر معنی ایمیش بونجا بو تکرار نهدیر؟
عرفان دوشونجهلرینده مسجد ایله کلیسانین، کعبهایله بتخانهنین مقامی بیردیر. اونلارین ایچینده ائشیدیلن هر سیزیلتی و هر تاپینما و چئشیتلی عبادتلر هامیسی نهایتده تانری تعالایا عاید اولور:
صفاسیز صوفینی گؤر کیم حرام دئر دینلهمز سازی
کی اهل حق اولان کیشی نه غم، گیرسه کلیسایه
بؤیوک عارف مولوی دئمیشدی : صوفی ابنالوقت اولار. یعنی کئچنه قلم چکر، اؤز دوشونجهسینی گلهجکایله چالیشدیرماز و الیندهکی زامانی هئچ قیمتایله الدن وئرمهیرک اوندان نهایت قدر فایدالانار و اؤزونو تانریسینا یاخینلادار. مختلف عارفلر بو حاقدا اؤز دوشونجهلرینی بیلدیریبلر. آذربایجان ادبیاتی نین گؤرکملی عارفی نسیمی ده بو حقیقته گؤزل یاناشیر:
گل بو دمی خوش گؤرهلیم اول کئچن دم دم دگیل
کیم بو دم قدرینی بیلمز ائیله بیل آدم دگیل
غافل اولما دم اوزات وئرمه دمی اؤزگه دمه / اول کئچن دمدن نه حاصل چون بیزه همدم دگیل
آدم ایسن دم بو دمدیر قویما بو دم فوت اولا / حاصل عمر جوانی باده کئچر دم دگیل
قالانینی ایکینجی حصه ده اوخویون
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 5 – مورخ 6/ 9/ 90 – چاپ ارومیه)
یا حسین بن علی!
عماد الدین نسیمی ( قرن 8 هـ.، عارف شهید)
نور چشم اولیاسین یا حسین بن علی
درّ تاج اتقیاسین یا حسین بن علی
مخزن اخلاق و لطف و منبع هر معجزات
معدن جود و سخاسین، یا حسین بن علی
سنسن اشراف ائیله ین صبح ازلده عالمی
نور شمس والضحی سین یا حسین بن علی
هم شریعت، هم طریقت، هم حقیقت، معرفت
سنده دیر، مشکل گشاسین، یا حسین بن علی
میوه ی باغ نبوت سن، گل باغ حبیب
نور عین مصطفی سین یا حسین بن علی
طیب و طاهر کیم اول خیر النسانین فخری دیر
گوهر خیر النسا سین یا حسین بن علی
بیر صدفدن دیر ایکی درّ یتیم بی بهاء
چون حسن احسن لقاسین، یا حسین بن علی
مؤمن و منکر قاپوندا بولمادی رد و قبول
هم امام پیشواسین یا حسین بن علی
ذره ی مهرین هواسینا دوشن عاشیقلری
حاشا کی محروم قویاسین یا حسین بن علی
جان و دلدن درویشین گؤونلو سنین مهرینده دور
شعله دن آییرمییاسین یا حسین بن علی
چون «نسیمی» مدح ائدیب مدحین امید ائدر بوگون
یارین آنی قورتاراسین یا حسین بن علی!
خاطیرلاما: عزیز اوخوجولار دقت یئتیرسینلر کی بیز نسیمی نین بو شعریندن نئچه بیتینی اختصارلا گتیردیک و شاعرین اؤز یازدیغی دیل و لهجه ده اسکی نسخه لرین اساسیندا نقل ائتدیک. تأسفلر اولسون کی بیر سیرا اشخاص خاص سببلره گؤره آذربایجانین اسکی و اصیل ادبیاتینی و کلاسیک لرین اثرلرینی ده ییشیر، معاصیرلشدیریر، اصلینی ایتیرمک ایسته ییرلر. حال بوکی اسکی ادبیاتی معاصر قایدالارا اویغونلاشدیرماق (معاصر سازی) آذربایجان ادبیاتتینا بؤیوک خیانتدیر! و نسیمی نین تورکجه دیوانینی ایراندا بعضی شخص لر نئچه دفعه معاصرلشدیریبلر و خیانت ائدیبلر. سعی ائدین قدیم نسخه لری تاپیب اصلینی الده ائده سیز. بو حاقدا گله جکده آرتیق معلومات وئره جه ییک ان شاءالله تعالی - یا علی!