داهی شاعریمیز سید عظیم شیروانی
حاجی سید عظیم شیروانی 1251هـ.(1835م.) ده شاماخیدا شهرینده روحانی عائله سینده آنادان اولموشدور. سید عظیم کیچیک یاش لاریندا ایکن شاماخی نین تانینمیش، معتبر شخص لرین دن اولان آتاسی سید محمد وفات ائتمیشدیر. سید عظیم آنا باباسی ملا حسینین حمایه سی آلتیندا یاشامیش دیر. ملا حسین داغیستاندا یاقسای کندینده روحانی لیک ائدیردی. باباسین دان عرب و فارس دیل لرینی اؤیرنن سید عظیم تخمینن 10 ایل سونرا شاماخییا قایی دیر و بورادا مدرس هده اوخویوب اورتا روحانی تحصیلینی تاماملاییر. 1856-جی ایلده عالی روحانی تحصیلی آلماق هوسی 21 یاشلی گنج سید عظیمی عراقا آپاریر و نجف و کربلا و بغدادا نئچه ایل درس اوخویور، سونرا ایسه سوریانین شام شهرینه، اوردان فلسطین و بیت المقدسه و مصرین قاهره شهرینه سفرلر ائدین و بو معنوی سیر و سفرینده مدینه و مکه یه ده مشرف اولور و چوخلو عرفانی – دینی شعر لر ده دئییر. بیر مدت ده استانبولدا اولور. بئله لیک له شاعر اسلام دونیاسی و یئنی اؤلکه لری گؤرور و یاخیندان تانیش اولور. سید عظیم دینی علم لری ایله برابر دونیوی علم لره ده بؤیوک ماراق گؤستریر و اؤیره نیر. شاماخییا قاییتدیق دان سونرا 1869-جو ایلده اورادا یئنی اصول اوزره مکتب آچاراق عؤمرونون آخیرینا قدر بورادا معلم لیک ائدیر. کؤهنه مکتب لردن فرق لی اولاراق او، بو مکتبده اوشاق لارا دینی علم لرله یاناشی، آذربایجان و فارس دیل لرینی تعلیم ائدیر، تاریخ، جغرافیا، حساب و سایر فن لردن ابتدائی معلومات دا وئریردی. تصادفی دئییل کی، آذربایجانین گؤرکملی طنز شاعری میرزا علی اکبر صابر، و بیر سیرا باشقا ضیالی لار، یازیچی لار و عالم لر محض اونون مکتبینده اوخوموشلار.
زنگین ادبی یارادیجیلیغا مالک اولان حاجی سید عظیم شیروانی نین بدیعی ارثی بیری آذربایجانجا، دیگری ایسه فارسجا ایکی بؤیوک کلیات دان عبارتدیر.
شاعرین اثرلری ایچری سینده مختلف شرق منبع لریندن ائتدیگی ترجمه لر، سعدی، حافظ و فضولی شعرلرینه یازدیغی نظیره لر ده واردیر. لاکین بونلار شاعرین زنگین بدیعی ارثی ایچری سینده آز یئر توتور. سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین چوخ حیصه سی لیریک ژانردا یازیلمیش اوریژینال اثرلردن عبارت دیر کی، بونلارین دا چوخو غزل لردیر. شاعرین غزل لرینده حیات سئوگی سی، نیک بین احوال-روحیه سی، دینی اعتقادات و عرفانی حس لر خصوصی یئر توتور. اونون عاشیقانه غزل لری داها چوخدور. مؤلفین شعره حرارت و جان وئرن درین لیریکاسینی محض غزل لرینده گؤرمک اولور.
من اویله بیلردیم کی منه یار اولاجاقسان / عالمده منه یار وفادار اولاجاقسان
من اویله خیال ائتمیشیدیم ای گول رعنا / سربسته اولان غملره غمخوار اولاجاقسان....
خلقین ایمانینی گر مکر ایله شیطان آپاریر
او پری چهره ندن دیر کی پس ایمان آپاریر
ای کمان قاشلی منی یاره له دی غمزن اوخی
تئللرین باس یاراما قویما منی قان آپاریر...
سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین ایکینجی مرحله سی اونون معاریفچی و تنقیدی- ساتیریک شعرلریله باشلاییر کی، آرتیق بو زامان دان اعتباراً اونون یارادیجیلیغیندا رئالیزم اوستونلوک تشکیل ائدیر. اونون رئالیست شعر یارادیجی لیغی ساحه سینه کئچمه سینده حسن بیگ زردابی نشر ائتدیگی »اکینچی« غزئتی نین مهم رولو اولموشدور. چونکی، محض »اکینچی«نین تأثیریله شاعر گونون بیر چوخ اجتماعی مسئله لری ایله ماراق لانیر و یارادیجیلیغیندا یئنی مؤوضولارا کئچیر، معاصر حیاتین طلب لرینه اویغون شعرلر یازیر، آذربایجانین ایلک مطبوع اورگانیندا نشر ائتدیریر. معاریفچی شاعر اوچون »اکینچی« خلقه مراجعت یئری ایدی. او، ملتی غفلت و جهالت یوخوسون دان اویانماغا چاغیریر، حسن بیگ زردابی نین خیرخواه، معاریفچی تشبث لرینی آلقیشلاییر، اونو بیلیک لی بیر معلم و خیرخواه بیر انسان کیمی قیمتلن دیریردی. سید، »اکینچی« ده چاپ ائتدیردیگی شعرلریله معاصرلرینی بو غزئتی اوخوماغا، اونا کؤمک ائتمه یه چاغیریردی:
بس »اکینچی« جلالیمیزدی بیزیم / ناصح خوش مقالیمیزدی بیزیم.
سعی ائدک، ای گروه نیک صفات/ ائتمه سین تا بیزیم »اکینچی« وفات.
شاعرین اثرلری ایچری سینده اؤیود، تمثیل و منظوم حکایه لر واردیر کی، بونلارین دا معین بیر حیصه سی اؤز ادعالاری اعتباریله اونون معاریفچی شعرلری ایله بیرلشیر. دوغروچولوق، مردلیک، دوستلوق، یولداش لیقدا متانت، چالیشقان لیق، ازیلن لره کؤمک، انسان لارلا یاخشی رفتار و سایر گؤزل و نجیب صفت لرین تربیه لندیریلمه سی همین اؤیودلرین اساس مضمونونو تشکیل ائدیر.
ایها الناس کیمیادیر علم/ مظهر ذات کبریادیر علم
سید عظیم شیروانی نین اجتماعی ماهیت داشییان ساتیرالاری اونون عمومی یارادیجیلیغیندا مستثنی مؤوقعی توتور. اونو اؤز دؤورونون بؤیوک رئالیست شاعری کیمی تانیدان »یئردکی لرین گؤیه شکایت ائتمه لری«، »دلی شیطان«، “مکر زنان”، »بلخ قاضی سی و خراط«، »علمسیز عالیم«، »عالیم اوغول ایله عوام آتا« و سایر ساتیرالاری دیر. دئملی یم کی، سید عظیمین شعرینده دیل چوخ ساده اولماقلا برابر، بدیعی تصویر لری نهایت گوجلو و تأثیر ائدیجی دیر. او شعرلر و غزل لرینده قرآندان؛ عرفانی دوشونجه لردن، تمثیل لر و آتالار سؤزلریندن اولدوقجا بهره له نیر و سؤزونو زنگین لشدریر.
آلدیم اله پیمانه توکلت علی الله / اولدوم یئنه رندانه توکلت علی الله
محض بو سببه گؤره دیر کی، اونون شعرینی بوتون خلق اوخویور، صابر و شهریار کیمی داهی لر اونون سؤزوندن الهام آلیرلار. او دینی شعرلری ده اؤز نوعونده مثیل سیز و تأثیر ائدیجی دیر:
هر کس کی حسین تک اولماز عاشیق / ذوق الم و بلانی بیلمز
نوش ائیله مه ین می بلانی / کیفیت کربلانی بیلمز
اؤز زنگین یارادیجی لیغی ایله آذربایجان ادبیات تاریخینه قیزیل صحیفه لر علاوه ائدن سید عظیم شیروانی 1304 هـ. ق رمضان آیی نین 21- جی گونو (1267ش.1888م) شاماخیدا علم و معارف دشمن لری واسطه سیله ضربتله نیب، 53 یاشیندا وفات ائتمیشدیر. آشاغیداکی غزل سیدین فضولی یه یازدیغی نظیره و عرفانی شعرلریندن بیری دیر:
قد تجلی من شعاع الکاس انوارالبها
تلک فضل الله بل یهدی لنوره من یشا
مشرق ساغردن ائتدی آفتاب می طلوع
مغرب میناده وئردی عالمه نورو بها
مئی ظهورو اولدو ساغردن عیان عالملره
کور اولما چشمیمنه وئر دور ساغردن جلا
غلغل مینا صدای حقی ائیلر آشکار
دعوت حقدیر بو گون آفاقی توتموش بو صدا
جان و دل صبح ازلدن طالیب دلدار ایکن
شکر کیم تاپدی گؤزوم دیدار ساغردن ضیا
جام مئی آیینه اسرار حقدیر ای کؤنول
ایسته سن اسرار حقی جم ایله اول آشنا
یوخدو بیر رمز آشنا بو عصر بد فرجامده
ائیلمه اسرار حقی چوخدا "سید" برملا
(منبع: دو هفته نامه «دنیز»، شماره 6 مورخ 23/ 9/90 ارومیه)
یک شعر شاهکار در باره کربلا
دو بیت ترکی زیر از نوحه ای است که شاعر بزرگ و کم نظیر مرحوم حاجی سید عظیم شیروانی (وفات: 1305 هـ.ق) سروده و به حق در باره قیام کربلا و نگاه عرفانی به عظمت امام حسین (ع) این چهار مصراع در ردیف شاهکارهای دنیاست:
هر کس که حسین تک اولمازعاشق
درد و الم و صفانی بیلمز
نوش ایله مه ین می بلانی
کیفیت کربلانی بیلمز.
این دو بیت را نخستین بار از زبان مرحوم حاج علی اکرام در مراسم برزگداشت ایشان در ارومیه (29 دی ماه 1385) شنیده بودم و بعدها هم چندین بار از آن مرحوم شنیدم اما نمی دانم چرا شاعرش را از وی نپرسیده بودم تا اینکه اخیراً از دوست فاضل و ادیب دانشمند حاج مصطفی علی یف – فرزند شاعر برجسته حاج مایل و برادر زاده حاج علی اکرام - نام شاعر بزرگ این شعر سترگ اندیشه ای را سؤال کردم.
نسیمینین قیزیل عرفانی – بیرینجی حصه
یازان: بهرام اسدی
اشارت: اورمیه لی شاعر، ناثر، ناشر، معلم و گؤزل سجیه لی انسان جناب بهرام اسدی 1341 – جی شمسی ایلده دونیایا گؤز آچمیش، ادبیات ساحه سینده عالی تحصیلینی بیتیرمیش، مقدس معلم لیک ایشی ایله ایندیه دک مشغول اولموشدور. او تورکجه – فارسجا شعرلریندن علاوه، چوخلو ادبی و مدنی کتابلارین مؤلفی دیر، فضولی و نسیمی نین دیوانلارینی دا یئنی تدقیقاتلارلا چاپ ائتمیشدیر. اسدی اورمیه شهرینده فعالیت گؤستریب، یوزدن آرتیق کتابی نشره بوراخان «یاز» نشریاتی نین مدیری دیر. آشاغیداکی نسیمی عرفانینا دایر گلن مقاله ده بو گؤکملی ضیالی و ادیبات خادمی نین یازیلاریندان بیری دیر.
شبهه سیز کی، سید علی عمادالدین نسیمی یوردوموزون و گئنیش بیر باخیشدا شرق دونیاسینین اسلامی عرفانیندا بیر پارلاق اولدوزدور. اونون کلمه- کلمهسینده ، هر بئیتی و هر مصراعسیندا عارفانه دویغولار دالغالانیر:
دریای محیط جوشه گلدی/ کون ایله مکان خروشه گلدی
سرّ ازل اولدو آشکارا / عارف نئجه ائیلهسین مدارا
نقاش بولوندو نقش ایچینده / لعل اولدو عیان بدخش ایچینده
هر قطره محیط اعظم اولدو / هر ذرّه مسیح و مریم اولدو
آدمده تجلّی قیلدی آللاه / قیل آدمه سجده اولما گمراه
نسیمینین دیوانی اینجیلرله دولو بیر عرفان دنیزیدیر. نسیمی عرفانلا دوغولوب، عارف یاشاییب وعارفجه سینه اؤز دریسینی سویوناراق یونگول قانادلی بیر بولبول کیمی قفسی سیندیریب، الهی عشق گولوستانی سئیرینه اوچوبدور.
ای بولبول قدسی نه گرفتار قفسسن / سیندیر قفسی تازه گولستان طلب ائیله
بؤیوک عارف، عالیم و متفکرشاعریمیز نسیمی اولدوغو کیمی تانینمامیش، بو باخیمدان مظلوم قالیبدیر. نسیمی مطلق بیر مبارز یا خود یالنیز بیر اومانیست کیمی تانیتدیرانلار اونا ظلم ائدیبلر و بو دنیزین سایسیز اینجیلرینی اؤرتولو ساخلاییبلار، اونون مبارزهسی و اومانیست اولدوغو دا آنجاق عرفانینا باغلیدیر و اوندان آیری بیر شئی دگیل .
نسیمینین وجودو فرد مطلق / بو توحیدین احددندیر اساسی
×××××
توحید ایچینده نقطه اسراری بولموشام / صاحبنظر گره ک کی بو حاله خبیر اولا
نسیمینین عرفانی بیر مقالهیه و نئچه صحیفهیه سیغمایاندیر. اونا آنجاق بیر باش اوزالتماغا نئچه - نئچه کتابلار یازیلمالیدیر.
فکر ائدرم کی یازاییم ذرّهجه عشق سیررینی / بحر مداد، آغاج قلم، تاس فلک دوات اولور
آنجاق نسیمینین اولو روحوندان اوتانا - اوتانا نسیمی عرفانینا نئچه اشارهایله کفایت لنمهلییم .
نسیمی بوتون عرفان عالمینده سئیر ائدنلر کیمی زامانین و کایناتین قاتلاریندان چیخاراق، هله لیک عالملر یارانمامیشدان اول اؤزونو عاشق بیلیر:
یئر ایله گؤی بنا اولمازدان اوّل / نسیمی عاشق ایدی اول جماله
بو نسیمی عشقی ذرّ عالمینده و قرآن کریمدن آلیناراق بوتون عارفلرین ازبری اولان «الست» گونونون محصولودور. نسیمی عارفلر یانیندا منفی معنا داشیان صوفینی و فقیهی ده هله بو عالمده گزمگه چاغیریر:
بری گل صوفیا کی مست اولالیم / مست جام می الست اولالیم
××××
عشق ایچینده دین و دلدن گل کئچ ایندی ای فقیه
شیخ صنعان کیمی اول گل سن دخی ترسای عشق
آنجاق عارف ایله زاهدین همیشه چکیش - بکیشلری اولوب. بو اونو او ایسه بونو قبول ائتمهییبلر.
زاهدین محراب ایچینده ذکر و طاعتدیر ایشی
عاشقین محبوب اؤنونده چنگی زیر و بم دورور
××××
عاشقین اوزو همیشه دلبره قارشی دؤنر / عابدی گؤر کیم نئجه دیواره دؤندرمیش اوزون
نسیمی عالمینده هر نه وار عشقدیر. عشقسیز دیلده خبر، گؤزده ایشیق، مکتبده قورآن و تفسیر اوخوماق هامیسی فایداسیزدیر، اونلارین هامیسینا معنا باغیشلایان عشق و بیر داها عشقدیر.
جاندا کی عشق اولمادی دیلده خبر نه فایده / گؤزده کی گؤرمک اولمادی نور بصر نه فایده
هر کیمی کیم ازلده اول بینصیب اولدو معنیدن / آیت و تفسیر و کلام آنا خبر نه فایده
هر ایشه، بیر قابلیت لازمدیر. هر کسین هر نهیه استعدادی و چیخاری اولمادیغی کیمی عشق تکین ایلاهی بیر وارلیغین دادین دا آنجاق محرم اولانلار بیلر، نامحرملر ایسه کنارا گئتمهلی اولورلار و اسراری دینلهمگه لایق گؤرونمورلر:
دگمه نامحرم نه بیلسین عاشقین اسرارینی / محرم اول اسراره گیر یا مندن اسرار ایستهمه
××××
عاشقین اسرارینی عاشق گرکدیر کیم بیله / اولمایان عاشق نه بیلسین عاشقین اسرارینی
عرفان و الله معرفتی یعنی تانرینی تانیماق هر کسین پایینا دوشمز و هر کسدن معرفت آلینماز و عرفان الده ائتمک اولماز:
معرفتدیر خالص آلتون سکّهسی فضل و هنر/ آلتونو تانی دغلدن آری دینار ایستهمه
هئچ کیمسه نسیمی سؤزونو درک ائده بیلمز/ بو قوش دیلیدیر بونو سلیمان بیلیر آنجاق
عارفین بو حالین عارف اولمایان بیلمز:
نور و صفا ایچیندهیم غرقه ولی بو حالتی / اوْل نه بیلیر کی دوشمهدی مهر روخون هواسینه
عارف اؤزونو هر آن تانری تعالا ایله اوز - اوزه و اؤزونو اونون تاپیسیندا و محضرینده گؤرور اونا گؤره ده تانریدان باشقاسی اونو ماراقلاندیرمیر:
اوزونو - قاشینی گؤرن قارشی به قارشی، گؤز به گؤز
سانما کی باخا اول گؤیون بدرینه یا هلالینه
تانریدان اؤزگهسینه سئوگی بسلهینلر ایسه کاینات دوردوقجا اونون حسرتینده افسوس ائدهجکلر :
تا ابد حرمان ایمیش حقدن نصیبی هر کیم اوْل / سندن ای دلبر ایکی عالمده دیدار ایستهمز
عارفلر دونیاسینین باشقا اؤزللیکلریندن اونلارین هر یئرده و هر نهده تانری تعالانی گؤرمکلریدیر. عارف داشدا - قاشدا، آغاجدا - قورودا - یاشدا آللاهی گؤرور :
گؤزوندن گرچی پنهاندیر نگارین صورتی امّا / گؤرونن وجهیدیر آنین نظر قیلدیقجا هر جایه
و ائله بونا گؤرهدیر کی او بوتون عالمی سئویر، بوتون عالمه و عالمدهکیلره سئوگی بسلهییر، عرفان عالمینده ایکیلیک آرادان گئدیر (دونیا و عقبادا بیردیر یار توتمون یار ایکی) بوتون عالم واحد بیر وارلیق داشیییر اوندا آغ دا، قارا دا تانری نین یارانمیشیدیر. عارفلر قاتیندا اختلاف یوخدور و عالم بیرلیکده تانرینی چاغیریر :
جرعه جام ایلاهی عاشقی مست ائیلهدی / جام مست و باده مست و ساقی ابرار مست
چنگ و دف، هم عود و نئی سرمست اولور افغان ائدر / بو خراباتین ایچینده سؤیلنن گفتار مست
××××
علم قرآن و حدیث و خبر و وعظ ایله درس / قامو بیر معنی ایمیش بونجا بو تکرار نهدیر؟
عرفان دوشونجهلرینده مسجد ایله کلیسانین، کعبهایله بتخانهنین مقامی بیردیر. اونلارین ایچینده ائشیدیلن هر سیزیلتی و هر تاپینما و چئشیتلی عبادتلر هامیسی نهایتده تانری تعالایا عاید اولور:
صفاسیز صوفینی گؤر کیم حرام دئر دینلهمز سازی
کی اهل حق اولان کیشی نه غم، گیرسه کلیسایه
بؤیوک عارف مولوی دئمیشدی : صوفی ابنالوقت اولار. یعنی کئچنه قلم چکر، اؤز دوشونجهسینی گلهجکایله چالیشدیرماز و الیندهکی زامانی هئچ قیمتایله الدن وئرمهیرک اوندان نهایت قدر فایدالانار و اؤزونو تانریسینا یاخینلادار. مختلف عارفلر بو حاقدا اؤز دوشونجهلرینی بیلدیریبلر. آذربایجان ادبیاتی نین گؤرکملی عارفی نسیمی ده بو حقیقته گؤزل یاناشیر:
گل بو دمی خوش گؤرهلیم اول کئچن دم دم دگیل
کیم بو دم قدرینی بیلمز ائیله بیل آدم دگیل
غافل اولما دم اوزات وئرمه دمی اؤزگه دمه / اول کئچن دمدن نه حاصل چون بیزه همدم دگیل
آدم ایسن دم بو دمدیر قویما بو دم فوت اولا / حاصل عمر جوانی باده کئچر دم دگیل
قالانینی ایکینجی حصه ده اوخویون
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 5 – مورخ 6/ 9/ 90 – چاپ ارومیه)
این شعر را امروز چهارشنبه 6 مهر 1390 دوست شاعر ارجمند جناب سید حیدرعلی آران «هامون» در کانون شعر و ادب حوزه هنری آذربایجان غربی در ارومیه برای حاضران قرائت کرد:
دلتنگی
تقدیم به عزیزان جانباز
· سید حیدر علی آران «هامون»
مادرم سخت می گریست،
وقتی که دستهایم حجم نبود.
پاهایم را در بستر احساس کرد،
ومن هم گریستم
نه به خاطر نبود پاهایم
بلکه به خاطر استراحت غم بارم
در پشت دیوارها،
و پنجره ی انتظار بیمارستان
و دور از دوستانی که
در سنگر،
انتظار من و صدای پوتین هایم
را می کشند
چقدر دلم برای پوتین ها
و همسنگرانم تنگ شده
چقدر، چقدر،چقدر...