محرملیک و آنا دیلیمیز
اوستاد بهرام اسدی - اورمیه
ایراندا بو گونه قدر دوامائدن تاپان مرکزی حکومتین تملچیسی بؤیوک حکمدار شاه اسماعیل ختایینین رسمی اعلان ائتدیگی تورک دیلی و شیعه مذهبی ا و زاماندان بری آذربایجان تورپاقلاریندا بیری- بیریندن آیریلمایان ایکی بؤیوک گئرچک (واقعیت) اولوبلار آذربایجان ادبیاتیندا بیرینجی مرثیه یازان شاعر ایسه شاه اسماعیلین معاصری اولان مولانا محمد فضولی اولموشدور و اوندان بری بؤیوک و نهنگ نوحهچی شاعرلرایله اوزلهشیریک و دئیهبیلریک ادبیاتیمیزدا مرثیه و نوحه یازمایان شاعرلریمیز چوخ آز اولوبلار حتی صرفاً ساتیریک شعرلری ایله تانیلان و شرق دونیاسیندا ساتیریک شعرین تملچیسی اولان میرزه علیاکبر صابر کیمی بیر شاعرین ده اثرلرینده نوحه و مرثیه گؤرمک ممکندیر آنجاق بو آرادا بیر تعداد شاعرلریمیز ده اولوبلار کی اؤز یارادیجیلیقلارین تمامیله مرثیه شعرینه و عاشورا حادثهسینه حصر ائدیبلر. بو سیرا شاعرلردن دخیل مراغهای، قمری دربندی، دلریش و باشقالارین آدینی چکمک اولار، حاج رضا صراف و راجی تبریزی کیمی مشهور شاعرلرین دیوانلارینین یاریسینی نوحه و مرثیه شعرلری تشکیل ائدیر.
بیز نوحهلرده و مرثیهلرده خلقیمیزین طالعیایله باغلی نیسگیللر، غربت حسی، ظلم و ظلمه قارشی نفرت، ایلقاری پوزماق و بو کیمی مضمونلار گؤروروک بونلاردان علاوه عاشورا حماسهسی ایله باغلی شعرلرده بیر گئنیش سویهده مضمون گئنیشلیگی واردیر و اونلاردا لیریکا نمونهلری، عشق و عاشقلیک، قهرمانلیق، دؤیوشچولوک، حسرت، آنا محبتی، آتا عشقی دالغالانیر و امام حسین علیهالسلامین اؤز اینامی یولوندا فداکارلیغی تصویر اولونور و بو معصوم امام اؤز عزیزلرین، اؤز بالالارین، قارداشلارین، کؤمکلرین و بوتون دونیا ایلگیلرین اؤز اینامی یولوندا فدا ائدیر و مظلوم یاشایان کوتلهلرین حقین دیریلتمک ایستهییر. هر چند بو کوتلهلر و بو خلق او امامین آرخاسینی بوشالدیرلار و اونو میداندا یالقیز قویورلار. آنجاق امام حسین علیهالسلام اؤز وظیفهسینی اونوتمور و اؤزونون دوغرو بیلدیگی یولدا دایانیر و بو یولدا شهید اولور و بو شهید اولماغیایله تاریخ بویو انسانلارا دایانات درسی وئریر و مختلف یئرلرده مظلوم انسانلار امام حسین علیهالسلامی اؤزلرینه اؤرنک توتاراق چوخلو عصیانلارا ال ووروبلار.
بو مظلوملاردان بیری ده آذربایجاندا تورک دیلی و ادبیاتی اولموشدور. بیلدیگیمیز کیمی بیر چوخ زامانلار خصوصیله پهلویلر دؤورونده دیلیمیزه و ادبیاتیمیزا اولمازین ضربهلر وورولدو. دیلیمیز یارالاندی و زمانه یزیدلری بو مظلوم دیلین باشین کسمک ایستهدیلر و آذربایجان خلقینین دیلین اوزمک نیّتینده بولوندولار 50 ایل پهلوی حاکمیتی زامانیندا کتابلاریمیز یاندیریلدی، مکتبلریمیز باغلاندی، دیلیمیز یاد دیلی آدلاندی، خلقیمیز اؤز کئچمیشیندن و اؤز تاریخیندن اوزولدو، آذربایجان داهیلری افترالاندیلار و آذربایجان شخصیتلرینین آدین چکمک گوناه ساییلدی بئله بیر وور - ییخ زاماندا بیزی اؤز کئچمیشیمیز و اؤز دیلیمیزه باغلایان یگانه تئل عاشورا شعری و نوحهلری و مرثیهلر اولدو. دئمهلی بیر سطر تورکجه متنی اوخویا بیلمهین آذربایجان جمعیّتی هر محرملیکده جور به جور تورکجه نوحهلری بولبول کیمی اوخودو و بو ایش هر ایل و هر ایلین آراسیندا دؤنه - دؤنه مذهبی هیئتلرده تکرار اولدو و بو وسیله ایله دیلیمیزین کتبی فورماسی و یازیلیب اوخونماسی نوحه کتابلاریندا قورونوب ساخلاندی آنجاق اوزون ایللر بویو مکتبسیز قالان خلقیمیز و شاعرلریمیز اؤز یئنی نوحهلرینده دیلیمیزین ادبی فورماسیندان اوزاقلاشدیلار و بو ایش او حدّه چاتدی کی پهلویلر دؤورونده یازیلان نوحهلر تمامیله گرامر پوزغونلوقلاری ایله بیرلیکده مختلف لهجهلرده اولدو و ایندیلیکده 34 ایل انقلابدان سوووشاندان سونرا و دیلیمیزین یئنی انکشاف و دیرچلیش مرحلهسینده هله ده نوحه کتابلاریمیز علمیلشمهییبلر و هلهده کی وار اونلاردا (قالورام، گئدورم) کیمی یانلیش فعللر گؤرسنیر و هله ده کی وار اونلارین جمله قورولوشلاری تمامیله فارس گرامرینین تأثیریندهدیر و بو اشاره اولوندوغو کیمی پهلویلر دؤورونون شوونیستی حاکمیتیندن آشیری بو وضعیته گلیب دوشوبدور یوخسا اوندان اؤنجه و مثال ایچون حاج رضا صرافین نوحهلری تمامیله ادبی دیل فورماسیندادیر. بونونلا دا دیلیمیزین قایدالارین نوحه کتابلاریندا یئریتمهلی و خلق دیلیندن آیریلمایاراق بو کتابلاریمیزین دا دیللرین علمیلشدیرمگه چالیشمالیییق.
منبع: سایت «دنیزنیوز» www.daniznew.ir
ادبی بیرلیک
یازان: اکبر حمیدی علیار
-اؤلن عاشیقلارین روحونا صلوات !..
-اؤلن مداحلارین روحونا صلوات !..
بو، قوجامان بیر دین خادمی و روحانی دوستومون، هر منبره چیخدیقدا، بیرینجی چئویرتدیردیگی صلواتلاردیرلار. او – بیزیم دیلیمیزی ایندی یه قدر قورویوب ساخلایان بو ایکی طایفا اولوبدور- دئیه، همیشه اؤز منتدارلیغینی بو سایاق اونلارا بیلدیره ر؛ من بو کئچیددن باشقا بیر قونویا کئچمک قراریندایام، البته اؤتن عصری نظره آلدیقدا، منیم دوستومون سؤزو یئرلی دیر، منحوس پهلوی دؤنمیندن تورکجه یازیب اوخوماق یاساقلانارکن، تکجه عاشیقلار و نوحه چیلر ائده بیلیبلر خلقین ایچینده اؤز دیللرینده ادبی اثرلر یازیب اوخوسونلار و تورک ادبیاتینی ساخلاماقدا یئترینجه ائتگی بوراخسینلار.
هرحالدا او چاغلار ایندی سوووشوب و بیز بو سون 15-20 ایلده ادبیاتیمزین ایره لیله ییشی و گلیشمه سی نین شاهدی اولموشوق، آنجاق بیز بیر مسلمان خلق اولالی مرثیه و نوحه ادبیاتینی ادبیاتیمزین اؤنملی بیر قولو حساب ائتمکدن قاچا بیلمریک و بو ادبیاتین بیزیم یاشامیمیزدا درین یئر توتماسی دانیلمازدیر. آنجاق وورغولایاجاغیمیز مسئله، مرثیه ادبیاتی نین کلاسیک و عمومی ادبیاتلا آیاقلاشا بیلمه مه سی و اوندان آیریلماسی دیر و بو مسئله دیل باخیمیندان داها دا اسفلی بیر دورومدادیر. بیز بیلیریک کی ایندی بیزیم غزل دیلیمیز، غزلیمیزین و لیریکامیزین داهیسی ساییلان فضولی نین دیلی ایله تام فرقلی دیر و هابئله باشقا شعر نوعلری ده؛ دئمک اولار اؤتن عصرین اول لرینه کیمی نوحه و کلاسیک ادبیات قوشا آددیملاییب سونرالارسا ، خصوص ایله بو سون ایللرده، نوحه ادبیاتی تأسف له هم مضمون همی ده دیل باخیمیندان ایره لی آددیملاماقدان گئری قالیب، ایندی نوحه کتابلارینی واراقلایاندا بوتون قافیه لر و ترکیبلرین عربجه و فارسجادان قایناقلانماسینی و قیدالانماسینی گؤروروک و بو – بیزیم رادیو - تلویزیونوموزدا دانیشیلان تورکجه! قده ر – آدامین قانین قاچیران دیر.
و آما ندن لری دوشوندوکده بئله نظره گلیر کی شاعرلر تک بویوتلو (تک بُعدی) اولاندان ادبیاتدا دا آیریلیق یارانیب، یعنی کئچمیشه باخاندا شاعرلر هم اجتماعی همی ده مذهبی دوشونجه لری آراسیندا بیر وحدت و بیرلیک یاراتمیش ادبیاتین سؤزو گئدن هر ایکی قولونو بیرگه اؤنه سورموشلر، مثال اوچون صراف تبریزینی گؤتورسک، او هم غزل شاعری همی ده نوحه شاعری دیر، هر ایکی سینده ده گوجلو چیخیش ائتمیش، آنجاق سونرالار شاعرلرین ایچینده ایکی لیک یاراندیقدا ادبیات پارچالانیر، یعنی ملی و اجتماعی بیر شاعر اؤزونو دینی و مذهبی دوشونجه لردن یان ائدیر، باشقا جوره دئسک، مذهبی دوشونجه لرینی اؤز شعریندن یان ائدیر و هابئله نوحه شاعری اؤزونه، یئنی ادبیاتدان بیر نمونه لر اوخوماغا زحمت وئرمه ییر، ادبی انجمنلرده -–هئچ اولماسا من شاهدی اولدوغوم تهراندا – نوحه شاعرینه و حتی مذهبی آنلاملاردا شعر یازان بیر شاعره باشقا بیر گؤزله باخیلیر و نوحه شاعری بونو دویاراق ادبی ییغینجاقلارا گلمکدن چکینیر و ترسینه، یعنی توپلومسال بیر شاعر، نوحه شاعری ایله قارشیلاشاندا شعر اوخوماقدان چکینیر، اؤرنک اولاراق اثر صاحبی اولان، اجتماعی شعرلر یازان بیر شاعر دوستوم وار، اؤزو بیر حسینی هیئتی نین باشچیسی، بیر نئچه حسینیه نین ده امنا هیئتی نین عضوودور آما هله بوگونه قده ر بیر مذهبی هیئتده اؤز شعرلریندن اوخوماغا جسارت تاپماییب و چوخ آزراق دوستلاری نین (حسینیه دوستلاری) اونون شاعر اولماغیندان خبرلری واردیر خبری اولانلار دا اؤنم وئرمه ییرلر!
بیز قونشو اؤلکه میز آذربایجان جمهوریتی ادبیاتینا دا باخدیقدا اوردا اولان ادبی بیرلیگی گؤرور و دویوروق، یئنه ده نمونه اولاراق حسین جاویدین بدیعی اثرلری کناریندا داهیانه سؤیله نمیش "پیغمبر پؤئماسی"نین دا شاهدی ایک و یا بوگون مرحوم حاج مایل علی یئوین گؤزل غزللری یانیندا مذهبی شعرلری نین ده شاهدی ایک، داها بیر اؤرنک گؤزللیکلر شاعری زلیم خان یعقوبون دیللر ازبری اولان قوشمالاری نین کناریندا، اؤزو اؤز عؤمرونون بهره سی آدلاندیران قالین- قئییم " پیغمبر " کتابی نین دا تانیغی (شاهدی) اولوروق؛
سؤزون قیساسی بیزیم ادبیات عالمینده بو اسفلی دورومون داوامی ایلا سونوج بو اولور کی بیر یاندان نوحه ادبیاتیمیزدا ایشله نیلن یانلیش و خسته دیل، اوخوجویا و دینله ییجی یه آشیلانیر و صاف، دورو و تمیز بیر ادبی دیلی ساخلاماق، اوخوماق و یازماق عموم خلقه چتین گلیر و بیر یاندان دا نوحه ادبیاتیمیز یوز ایلدن بری کی دورغونلوغوندان خلاص یولو تاپماییر، منجه بو ایکی اؤنملی تورک ادبیاتی قولونون، آرتیق، باریشماق زمانی و مقامی گلیب چاتیب و بوتون شاعرلر، یازیچیلار، ادبی درنک لر و درگی لر بو اؤنمه دقت یئتیرمه لی دیرلر.
منبع: دنیز نشریه سی، نؤمره 25 - نشر تاریخی 1/9/91 - دنیز نیوز سایتی ( Daniznews.ir )
آذربایجان مرثیه ادبیاتینا بر باخیش
رحمتلیک حاجی مایل علی یف
الله تعالی بو دنیانی خلق ائتدیگی آندان سئوینج و کدر آدلی ایکی حسّی قوشا یاراتمیشدیر. بلکه ائله همیشه فانی لیگین دن شکایت لندیگیمیز دنیانین جاذبه دارلیغی، شیرین لیگی ده بوندادیر. اگر هر هانسی بیر خلق، بیر ملت آجینی، کدری دادماسا، شبهه سیز سئوینج و شادلیغین دا نشئه سینی دادابیلمز. دئملی، انسانلار تا قدیم دن شادلیغلارینی افاده ائدن نغمه لر، ماهنی لار یاراتدیقلاری کیمی، کدرلرینی بروزه وئرن حزنلو شعرلر ده یاراتمالی ایدیلر. تصادفی دئییل کی، هله میلادان اول، یئددینجی یوز ایللیکده، قدیم یونانستاندا ائلئکیا آدلی کدر، حزن افاده ائدن بیر شعر ژانری یارانمیشدی. طبیعی کی، یاخین و اورتا شرقده، ائله جه ده آذربایجاندا یارانمیش اولان اوخشامالار، آغیلار، داها سونرالار معنا اعتباری ایله بونلارا یاخین، لاکین مضمون، اوسلوب و دیل جهتدن بیر قدر فرقلی اولان مرثیه لر و نوحه لر محض بو احتیاجدان میدانا گلمیشدیر.
اول لر مشهور شخصیت لرین، حکمدارلارین، ائله جه ده مختلف علم و صنعت (هنر) خادملری نین اؤلومو مناسبتی ایله یازیلان مرثیه لر، کربلا فاجعه سندن سونرا ایراندا و آذربایجاندا داها اؤنملی و داها گئنیش وسعت تاپدی. مشهور ادبیات شناس فریدون بیگ کؤچرلی کربلا فاجعه سینی و بو فاجعه نین فوقونده دوران امام حسین علیه السلامین مصیبتینی خاراکتریزه ائده رک یازیردی:
» اگر ایراد و اعتراف اولونسا کی، کدر ایله صفا و غم ایله سرور و یاش ایله نور بیر یئرده اولا بیلمز، بونلار بیر- بیری ایله ضدّ اولدوغو حالدا اویوشماز، اوندا بئله دئیه بیلریک کی، بلی، امام حسین (ع) مصیبتینده بو فیض واردیر، بیر یاندان آغلادیر، بیر یاندان نورانیت بخش ائدیب، شاد قیلیر؛ بیر یاندان غملندیریر، بیر یاندان غم و غصه دن آزاد ائدیر. بیر یاندان شکسته و پریشان حال ائدیر، بیر یاندان اوجا مقاملاردا دؤور اتمه یه پر و بال وئریر. بو فیض و برکت، بو غیر عادی حالت و خصوصیت آنجاق سید الشهدا مصیبت و عزاسینا مختص دیر؛ آنجاق ماه محرمده ترتیب اولونان تعزیه لرده حسّ اولونور ...«
بو تعزیه لری شرافتلندیرن، بو ماتملری رونق لندیرن، طبیعی کی، آذربایجان مرثیه ادبیاتی نین قـُمری، راجی، دخیل و اونلارجا دیگر گؤرکملی نماینده سی نین بو گونوموزه گلیب چاتان و شبهه سیز همیشه یاشایاجاق اثرلری دیر. بلی، مرثیه خوان و نوحه خوانلار هم اؤزلرینه، هم ده اثرلرینه ابدی حیات بخش ائتمیشلر دئسک، یانیلماریق. چونکی دنیا دوردوقجا اونو سئونلرین کؤنلونده ابدی مقام تاپان امام حسین (ع) مصیبتی اونودولمایاجاغی کیمی، بو بؤیوک مصیبتین پوئتیک عکس – صداسی اولان مرثیه لر و نوحه لر ده اونودولمایاجاق.
منبع: دو هفته نامه دنیز، شماره 8 مورخ 28 دیماه 90
مرثیه های دریاچه ارومیه - 8
دنیز بایاتیلاری
حمید واحدی
بو دنیز شانلی دنیز
اوره گی قانلی دنیز
کاش منیم تک اولایدی
کؤنلو طوفانلی دنیز.
بو دنیز دورو دنیز
گؤزومون نورو دنیز
گؤزلریم آغلاماقدان
اولوبدور قورو دنیز.
بو دنیز قارا دنیز
اوره گی یارا دنیز
یاراسی ده رین لشیب
تاپانمیر چارا دنیز.
بو دنیز غملی دنیز
هاواسی سملی دنیز
کاش منیم تک اولایدی
گؤزلری نملی دنیز.
دریاچه ارومیه رفته رفته خشکیده تر می شود و شاعران همچنان در مرگ این عزیز مرثیه ها می سرایند چون غیر از کلام هیچ امکانی در اختیار این جماعت نیست. لا اقل نسلهای آتی بدانند که شاعران ساکت نبودند و فریاد می کردند هر چند آنچه البته به جایی نرسد فریاد است. این هم از شاعر معاصر حمید واحدی:
قوروسا اورموگولو...
چوخ چتین دیر باغی سولموشلارا بارسیز یاشاماق
نئجه کی وصله دادانمیشلارا یارسیز یاشاماق
او قده رکی باهاری گوزله یه ر ک قیش گؤردوک
عادت اؤلدو بیزه ایللردی باهارسیز یاشاماق
داغلارین باشینا کول اولدو نئجه من اینانیم
یاراماز ذیروه لره هئچ وعده قارسیز یاشاماق
داملانین غیرتی ده اولمادی بیزده، نه دئییم؟!
بیچیلیب اگنیمیزه سانکی بوخارسیز یاشاماق
قویولار آچدیلار آغزین گؤیه، گؤی قیرجاندی
دالمیشام حیرته مومکوندو دامارسیز یاشاماق؟!
یاغیشین قالدی آدی ساده جه سؤزلوک لرده
گؤی قیزیرقاندی، نه دیر بئیله چیخارسیز یاشاماق
قورویار وارلیغیمیز گر قوروسا اورموگؤلو
اوندا گَل گؤر نئجه دیر اورمودا وارسیز یاشاماق!
حمید واحدی