عاشورای رضوی
به مناسبت صدمین سال حمله قشون روس به حرم امام رضا (ع)
پِژوهش و نگارش: احمد رنجبری حیدر باغی
اشاره: جریان به توپ بستن گنبد مطهر حرم امام رضا (ع) توسط نظامیان جنایتکار دولت روسیه تزاری در سال 1291 شمسی از وقابع فاجعه آمیز تاریخ ایران و عالم اسلام است. این واقعه تأسف بار و جنایت روسها در شعر شاعران نیز انعکاس یافته و شعر ترکی سید موسی صاحب الزمانی یکی از اشعار مهم آن زمان است که فقط یک بار به سبک چاپ سنگی در زمان شاعر منتشر شده است. اخیراً از سوی محقق ارجمند جناب "احمد رنجبری حیدر باغی" با توضیحاتی تازه در اختیار نشریه دنیز قرار گرفت و بعد از صد سال برای اولین بار چاپ می شود:
قال الرضا (ع):
»و قبرٍ بطوس یا لها من مصیبةٍ /اَلَحَّتْ علی الاْحشاء بالزفراتِ
الی الحشرِ حتّی یبعثُ الله قائماً /یُفَرَّجُ عنّا الهَمَّ و الکرباتِ« (1)
ای فاطمه! و قبر یکی از فرزندانت در طوس است وای از این مصیبت! غصهها و غمها فشار آورده است به احشاء و اعضای صاحب آن قبر، تا آن زمان که خداوند قائم آل محمد (ع) را برانگیزد و او غصههای ما را از میان ببرد.حرم مطهر امام رضا (ع) در طول زمان، رخدادهاى تلخ و شیرین فراوانى را شاهد بوده است. این بناى بزرگ مذهبى، رنجها و گوارایىهاى بسیارى را چشیده تا به وضعیت کنونى خود رسیده است. یکى از زشت ترین حوادثى که حرم مطهر رضوی، شاهد آن بوده، واقعه معروف به «توپبندى گنبد مطهر» توسط روسها بوده است. این جریان در روز نهم فروردین 1291ش (نهم ربیعالثانی 1330ق برابر با 29 مارس 1912م) اتفاق افتاد. از آن روز تا روز نهم فروردین امسال، صد سال شمسی از این واقعه دهشتناک میگذرد. شایسته بود در این باره مقالات و کتب مختلف و گوناگونی به چاپ برسد و اطلاعرسانی شایسته و به هنگام صورت بگیرد.
گزارش مختصری این جریان اسفناک
پس از تشکیل ژاندارمری مخصوص خزانهداری کل ایران توسط مورگان شوستر آمریکایی، دولت روسیه که این اقدام را مخالفت مطامع خود در ایران میدانست، طی اولتیماتومی به دولت ایران، خواستار اخراج شوستر از ایران و نیز استخدام اتباع خارجی با اجازه دُوَل روس و انگلیس شد. در پی ردّ این اولتیماتوم دخالتآمیز توسط مجلس شورای ملی، قوای روسی مستقر در تبریز وارد قزوین شدند. همچنین یکی از دستنشاندگان دولت روس در مشهد به نام یوسف هراتی به تحریک روسها، شورشی مصنوعی در مشهد به پا کرد. قوای روس نیز به بهانه این که جانِ اتباع آنها در خطر است به شهر مقدس مشهد وارد شدند و سپس برای تهدید دولت ایران و نیز بیاحترامی به عقاید و احساسات مذهبی مردم، حرم مطهر امام رضا (ع) را در روز نهم فروردین 1291ش به توپ بستند. در اثر شلیک توپخانه، به سَردَرها، گلدستهها و گنبد حرم رضوی، خسارات فراوانی وارد آمد. هم چنین روسها خزانه حضرتی را به بانک روس منتقل کرده و اشیای قیمتی حرم را به غارت بُردند. پس از آن، مقداری از اموال را برگرداندند و متولّی حرم را با تهدید به مرگ وادار کردند که تصدیق کند تمام خزانه را تحویل گرفته است. علاوه بر این، عده بسیاری از زائران ، مجاوران و مردم مشهد در این تهاجم وحشیانه کشته و مجروح شدند.در مورد احصاء دقیق گلولهها و خسارات وارده به آستان مقدس حریم رضوی در کتاب انقلاب طوس (واکاوی جسارت ارتش تزار به حرم مطهر رضوی)، ص 132 اطلاعات درخور توجهی آمده است.در اینجا فقط به گوشهای از این جنایت بر اساس نوشته ادیب هروی اشاره میشود: «تعداد گلولههاى توپ بولمطر و گرناد که به گنبد مطهر و دیگر مواضع مقدسه زده شد: گنبد مطهر آنچه تشخیص داده شد غیر از گلولههاى بولمطر گلوله و گرناد هفده عدد؛ ایوان طلاى مسجد جامع گلوله گرناد نه عدد؛ ایوان مقصوره مسجد جامع گلوله گرناد یازده عدد؛ سردر ایوان صحن جدید گلوله گرناد سه عدد؛ سردر کارخانه خدام یازده عدد؛ گنبد مسجد جامع گلوله گرناد یازده عدد؛ به صحن جدید و عتیق و همچنین ایوان عباسى و صحن کهنه نیز چند تیر خالى شده بود که خرابى فاحشى وارد آورد. عدد گلولههاى توپ بولمطر که به اطراف مسجد و صحنین خالى شده بود از تحت احصاء خارج بوده است.» (2)نکته جالب اینجاست که روسها پس از به توپ بستن حرم تلاش میکردند این موضوع را به شدت سانسور کنند و از رسیدن اخبار به گوش جهانیان جلوگیری کنند. (3) علی رغم تمام تلاشهای آنان، این جریان آن قدر مشهور گشت که افزون بر نوشتههای ایرانیان و مسلمانان، دیگران نیز در کتب و نوشتههای خود به این جریان اشاره کردهاند. یکی از آنها ژنرال سایکس (مأمور رسمی انگلیس در مشهد) مینویسد: «نحوست و مشئومیتی که نصیب دولت روسیه شد در هیچ مورد زیادتر از موقع بمباران حرم مطهر حضرت رضا (ع) در مشهد مقدس نبود.» (4) علاوه بر این، گزارشهایی نیز در برخی از مطبوعات (5) به چاپ رسید. بازتاب این خبر تا بدان پایه بود که حتی به نقل برخی از روزنامهها، مانند حبل المتین (چاپ کلکته) مسلمانان در شهرهای مختلف از جمله لکهنو، بنارس، پانیپت و کلکته با تجمع و صدور بیانیههایی اقدامات وقیحانه روس را محکوم کردند. (6)
تألیفات مرتبط با این قضیه
نویسندگان بسیاری درباره این موضوع، از آن روز تا کنون به خلق آثاری به نثر و نظم در شکلهای مختلف کتاب (مشتمل و مستقل)، رساله و مقاله پرداختهاند. در ذیل به برخی کتب و نوشتههای مستقل در این زمینه اشاره میشود:
1.عاشورای رضوی، فضل الله آل داود ملقب به بدایع نگار (متوفای 1304 ش) . (7)
2. آشوب آخر الزمان، شیخ حسین اولیا بافقی؛ این اثر به صورت نسخه خطی در قالب یک نامه در 13 برگ در بخش مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. (8)
3. انقلاب طوس ، (9) محمد حسن ادیب هروی خراسانی (10)(متوفای 1347 ش)؛
4. حدیقة الرضویة، محمد حسن ادیب هروی خراسانی (متوفای 1347 ش)؛
5. الفوادح الجلیة فی هتک حرم الرضویة، شیخ ابوالحسن مرندی (م 1349ق). (11)
6. تاریخ انقلاب خراسان، میرزا رجبعلی تجلی (12) (ایشان از نزدیک شاهد ماجرای حمله بوده است).
7. بازتاب این واقعه در اشعار شاعران
شاعران نیز در اشعار خود به این جریان تاریخی اسف بار اشاره داشتهاند. از جمله آنها میرزا رجبعلی تجلی، ملک الشعرای بهار و ادیب الممالک فراهانی است. (13) در الکشکول آقا بزرگ تهرانی نیز از چند شاعر مرد و زن شعرهایی در این باره نقل شده است. (14) این واقعه در شعر شاعران آذریزبان نیز بازتاب داشته است. به عنوان نمونه میتوان از نادم نخجوانی (15) و سید موسی موسوی صاحب الزمانی نام برد. در این قسمت مقاله به درج شعر ترکی سید موسی موسوی صاحب الزمانی متخلص به «سید» میپردازیم. سید موسی موسوی صاحب الزمانی متخلص به »سید« در سده چهارده هجری میزیسته و به دو زبان ترکی و فارسی شعر میسروده است. (16) سید در شعر ترکی خود پس از اشاره به فضائل امام رضا (ع) و حرم مطهر به واقعه توپبندی و کشتار مردم به دست روسهاست و در مصرع « شاها! نه وقت اولور امام زمان گلور» تمنای ظهور حضرت صاحب الامر (عج) دارد. وی در ادامه به مصائب امام حسین (ع) و غارت خیام و آتشافروزی به خیام آل الله گریز میزند.
ای قبر طوس، عالمه سندن امان گلور / سنده نه وار که عطر بهشت هر زمان گلور
شخص عزیزه ائیلهدی مدفن خدا سنی/ اولدون سعید ائتدی نشیمن رضا سنی
چوخ رتبهیه یئتوردی او نور هدا سنی/ باعث اودور زیارتیوه شیعیان گلور
هر کیمسه ناخوش اولسا اگر، سنده وار شفا/ سنده اولان وجود، ائدر عالمه عطا
فیّاض فیضینه نئجه مانع اولار خطا؟! / یا رب سبب ندور او حرمدن فغان گلور؟
عورت اوشاق تمامیسی پیر و جوانلارون / قطع اولدی چارهسی، حرمه جمع اولانلارون
تؤکدیله قانلارین نئجه بیوهزنانلارین؟!! / روس دولتی گئدوب ائلهدی امتحان گلور
انصافدور که دارالامانه قوناق گله / دشمن سالا امان ائوینه شور و ولوله
بئش یوز قوناقی اؤلدوره مین نسل حرمله / شاها! نه وقت اولور امام زمان گلور
بیر سیّدی، بالاسی یانیندا نماز قیلا / بالای سرده اؤلدورهلر بیکفن قالا
بیر کس تاپولمیا بو زمان انتقام آلا / صحن امامه باغلانا آتلار، کمان گلور
دوشدی خیالیمه گئنه بیر غملی ماجرا / ذبح ائیلدی حسینی سوسوز شمر بیحیا
توپراقلار اوسته قالدی شهیدان کربلا / لشکر تؤکولدی خیمهیه غارتکنان گلور
زینب خانم دئیردی او بیماره چاره وار / سعد اوغلی قصد ائدوب که وورا خیمهگاهه نار
فرمایش ائتدی عمه! »علیکنّ بالفرار«/ تاراج و غارته ال آچوب شامیان گلور
یوز قویدی چؤللره او زمان آل مصطفی / وئردیله سس سسه دئدیلر وا محمدا
قالدی یانان چادردا او بیمار کربلا / ضعف ائیلدی، آییلدی گؤروب کوفیان گلور
نیمخیز اولوب ییخلدی ایاقه دورانمادی / یاندی تالاندی خیمه او ناخوش قاچانمادی / سجّاده نار برد سلام اولدی یانمادی
گؤز آچدی گؤردی زینب بیخانمان گلور / «سید» بس ائت بو نوحهنی، پیغمبر آغلادی
بیلمم نه گؤردی غارت ائدن لشکر آغلادی / زینب اود ایچره ووردی اؤزون مضطر آغلادی
اوددان چیخاندا گؤردیله بیر ناتوان گلور (17)
منابع و پاورقی ها در نشریه دنیز چاپ شده است و در قسمت دوم این مقاله تحقیقی(منابع و پاورقی ها) در این وبلاگ آمده که بخاطر حجم مقاله در اینجا نگنجید. لطفاً در قسمت دوم مشاهده فرمایید
منبع: دو هفته نامه "دنیز" شماره 12 – مورخ 16/ 1/ 91 – چاپ ارومیه
تسلیت
شاعر ارجمند و دوست گرامی جناب آقای سعید سلیمانپور
درگذشت داویی گرامی تان شادروان خلد آشیان »مصطفی فیروزی« را به جناب عالی و همه بازماندگان معزا تسلیت گفته، از خداوند متعال برای آن مرحوم مغفور رحمت واسعه و برای شما و دیگر داغدیدگان محترم صبر جمیل آرزمندیم.
نشریه «دنیز» و جمعی از شاعران ارومیه
مصطفی قلیزاده علیار«مهاجر»
(حیات، فعالیت و یارادیجیلیغی)
یازان: بهرام اسدی
منبع:آراز آذربایجان روزنامه سی، نؤمره 110، تاریخ:27/ 12/ 1390 - اورمیه
مصطفی قلیزاده علیار «مهاجر» 1340- جی گونش ایلی قاراداغین علیار کندینده دونیایا گؤز آچمیشدیر. تبریز و قوم شهرلری نین علمیه حوزه لرینده عالی فقه و اصول تحصیلی آلیبدیر. تورکجه و فارسجا شعرلر یازان مهاجرین ایلک اولاراق آنالار حاقیندا مختلف شاعرلردن توپلادیغی شعرلر کتابی (محبت اوجاغی) چاپدان چیخدی. حاج مصطفی قلیزاده تبریز، ناخچیوان و تهران حوزه لرینده، دبیرستان و تربیت معلم مرکزلرینده تدریس ایشی ایله ده مشغول اولوبدور. تبریزین (آذربایجان شرقی نین) حوزه هنری اداره سینده بئش ایل مدیریت ائدیب. تبریز، تهران، قوم، باکی ناخچیوان و اورمو نشریه لرینده فعالیت گؤستریب، اونون 300 دن آرتیق علمی، تحقیقی تاریخی، اجتماعی، سیاسی دینی، ادبی و مدنی مقاله لری فارس، ترک روس، اوردو و عرب دیللرینده ایراندا و خارجی اؤلکه لرده نشر ائدیلیبدیر.
او 1375 شمسی (1996 میلادی) ده نخجواندا «اهل بیت» آدلی بیر ادبی مجلسی تأسیس ائدیب، اؤزو ده دؤرد ایل تمام اونو اداره ائتدی. ایندی یه دک 21 جلد ادبیات، دینی و تاریخی موضوعلارا حصر ائتدیگی تدقیقاتی کتابلاری تبریز، تهران، قوم، باکی، نخجوان و اورمیه ده فارس و تورک دیللرینده چاپ ائدیلیب بعضیلری ده باشقا دیللره ترجمه اولوبدور. او جمله دن: مردی شبیه خود، دعبل خزاعی، دیوان صراف تبریزی، مراجع ثلاث، زنجفیل، محبت اوجاغی، خاطرات حاج علی اکرام، نامه هایی از زندان و ... بو شاعر و یازیچی نین نشر ائدیلمیش کتابلارینداندیر.
او 1384- جو ایلدن اورمیه ده مدنی و ژورنالیستی فعالیتلر ایله مشغولدور و ایندیلیکده بو شهرده مدنی فعالیتلری ایله برابر « دنیز» قزئتی نین ده مسئول مدیری دیر. اورمیه ده حوزه هنری نین ادبیات بؤلگوسونون مسئولیتی ده اونون عهده سینه دیر. قلیزاده نین ایراندان علاوه، تورکیه، عراق، نخجوان و آذربایجان شاعرلر و یازیچیلار ایله گئنیش ادبی علاقه لری وار و باکیدا آذربایجان یازیچیلار بیرلیگی نین فخری عضوودور. اونون بیر نمونه شعری:
گؤردوم
رؤیاده گئجه بختیمی آی تک اوجا گؤردوم
گون دوشدو سحر، کؤلگه می چوخ خیرداجا گؤردوم
باخدیقجا بوتون وارلیغا، غوغالی حیاتی
باشدان باشا افسانه، ناغیل، تاپماجا گؤردوم
دونیا نه قدر دولسا دا دویماز، بو تعجب
توخلار دا سالیب مئیلینی هر بیر آجا، گؤردوم
ایوان مداین کیمی ظلم ائولرینی من
نفرت تؤره دن کهنه، اوچوق دام باجا گؤردوم
آزادلیغیا هیکل ده قویولسا سن اینانما
اولموش دار آغاجی اونو مین حلاجا، گؤردوم
شیطان آل ائدیب، آزدیریـبان شاه و گدانی
وجدانلاری بیر بیر کؤله تخت و تاجا گؤردوم
کؤنلومده جواندیر هله ده عشق، اگر چه
آیینه ده باخدیم اؤزومو چوخ قوجا گؤردوم
دونیا منی آلچالتماغا سعی ائتدی من اما
اؤز همتیمی، سعییمی اوندان اوجا گؤردوم.
هاشم بیگ ثاقـب دن ایکی غزل
(ثاقبین شکلی)
یازان:مصطفی قلیزاده علیار
هاشم بیگ ثاقب (1870- 1931) آذربایجانین گؤرکملی معارف پرور شاعرلریندن دیر. اونون دیوانی ایکی ایل بوندا اول باکو دا حؤرمتلی عالم، تدقیقاتچی دوستوم حاج مصطفی مایل اوغلونون علمی تشبثی ایله چاپ اولوبدور. حاج مصطفی بیر جلد منه گؤندردی و من او دیوانی حاقدا بیر تدقیقاتلی مقاله یازدیم و « ثاقب باکویی نین الهام منبع لرینه بیر باخیش» آدی آلتیندا تبریزده چاپ اولونان « سرخاب» روزنانه سینده و اورمیه ده چاپ اولان « آراز آذربایجان» هفته نامه سینده ( هر ایکی سینده 1390- جی ایل اردیبهست آییندا) چاپ اولدو. مقاله نین سونوندا ایکی غزل ده ثاقب دن گتیرمیشدیم. بئله لیکله ایلک دفعه اولاراق الله تعالی نین توفیقی ایله من ثاقبی ایراندا تانیتدیردیم و بیرینجی دفعه او باره ده مقاله یازیب، چاپ ائتدیم و شاعرین شعرلریندن و ال یازمازلاریندان دا نمونه گتیردیم. سونرالار بعضی لری همان شعر لر و ال یازمالاری اؤز کتابلاریندا گتیریدیلر و اصلی قایناغا هئچ بیر اشاره ده ائتمه دیلر!... الله انصاف وئرسین! .. هر حالدا، بورادا ثاقبین همان ایکی غزلینی گتیریرم:
1) غزل
هئچ بیلمدیم کیم ائتدی منی مبتلا سنا
نادیده ائیلدیم دل و جانی فدا سنا
بیر من اسیر اولمامیشام دام زلفووه
حیران اولوبدو گؤر نئجه شاه وگدا سنا
اغیار یئتدی وصلووه، قان ائتمه باغریمی
سیندیرما قلبیمی، اوتورور چوخ بها سنا
ای دل دولانما کویینه اول ماهپاره نون
پیوسته یوز وئرور غم و درد و بلا سنا
لعلوندن آلدی کام دل ای شوخ، هر یئـتـن
دل قانه دؤندی کیم، دئیه جک بی وفا سنا
ای قان اولان کؤنول، بو مَهَه اویما، ال گؤتور
اویموش رقـیبه، ائیلمه ییر اعـتنا سنا
گیسوی زلف یاره اسیر اولماغـین یئتـر
بخت قـرا اودور، دئیه بخت قرا سنا
دست تملق هئچ کسه آچما زمانه ده
گر کاسه – کاسه خون دل اولسا غذا سنا
حالیندان اولمادون گئنه آگاه ثاقبین
عشقون یولوندا اولدی عجب خاک پا سنا.
2) غزل
گؤردی عمرینده نه لذت او کی دونیا دوتدی؟
چکدی بوش زحمت بیجا، رهِ بیجا دوتدی
گؤردی باشدان آیاغا غصه و غمدور بو جهان
دئمه مجنون نه ایچون دامن لیلا دوتدی
نفسوون دوشمنی فرعون کیمی اولما ، حذر ائت
وئرمه دی دقت او، بیر دم اونی دریا دوتدی
رتبه سین ائیله دی کم، سؤیله دی « رَبی اَرنی»
باخ بو موسی یه، عجب گؤر نه تمنا دوتدی
دولانور گؤز قاباغیندا او پری چهره مدام
گؤرمه یور الده نچون بس یدِ بیضا دوتدی
کیشی عیسی کیمی اولسون گره ک، ای واعظ شهر
قاچدی بو خلقدن، افلاکده مأوا دوتدی
ای خلیله اودی گلزار ائله ین شیرین لب
داغ هجرین دل دیوانه ده مین جا دوتدی
عالمی ائیله دی بیر قان چان چاناغی اهل غرض
نه ایچون عالمی بس بیر بئله غوغا دوتدی؟
گؤسترور یول منه چوخسی:«بو یول ایله گئده سن!»
نچون ای دل، اؤزی ایمدی ره دونیا دوتدی؟!
باده کوثره بالمرّه دخی میل ائله مز
لبوون فکری ایلن کیم می ِ مینا دوتدی.
رباعی انتظار
مصطفی قلیزاده علیار
ماییم و دو چشم اشکبار از پی تو
ماییم و دلی در انتظار از پی تو،
لبریز حضور توست این جاده هنوز،
صد شکر که ننشسته غبار از پی تو.
مشهد مقدس - جمعه 05/ 12/ 90