فروردین آیینین 13- جو گونونه عاید
اکبر حمیدی علیار
اسکی تاریخی آراشدیرانلار، یهودون «عهد عتیق» کتابلار سیراسیندان اولان «ائستر» کتابیندا گلن اخشورش یا همان خشایارشاه داستانینا باخدیقدا یهودون «پوریم» بایرامینین باشلانیشینی بو داستانلا و داها دوغروسو بو اولایلا ایلیگی بیلیرلر، بو تدقیقلره اساساً خشایارشاهین اؤلوموندن ایکی ایل اول( 468 ایل م.ق) هخامنیش دربارینا نفوذ ائدن ائستر آدلی بیر یهودی قیز و اونون عمیسی ساییلان مُردخای آدلی بیر یهودینین نقشه و پلانلاریایلا 127 هخامنیش حکومتینه باغلی اولان ولایتلرده ، یهودیلر دهشتلی بیر سویقیریم ائتدیلر و او زاماندان بری یهود، اؤز 12- جی یعنی آذار آیینین 14-15- جی گونلرینی بایرام ائدرلر؛ بو سویقیریم او واخت فروردین آیینین 13- جو گونونده باش وئرمیش و خلق اؤز جانینی قورتارماغا کندلری، شهرلری و ائو-ائشیکلرینی بوشلاییب چؤللره، داغ- داشا، مئشهلره و .. قاچمیشلار، بئلهلیکله اونلار او تاریخدن هر ایل بو سویقیریمین ایل دؤنومونو آجیلیقلا خاطیرلایاراق ائو- ائشیکلریندن طبیعته چیخمیشلار و 13- جو گونو و عددی نحس و بد اوغور آدلاندیرمیشلار.
اون اوچونجو عددین بارهسینده بئله بیر فلسفی دوشونجه ده وار کی، اسکی زامانلاردا هر یاشاییش دؤورونو (دونیانین عؤمرونو) اون ایکی مین ایل بیلیب و اون اوچونجو مین ایللیگین باشلانماسی دونیا قورقوسونون پوزولماسی و یئنی بیر قورقونون قورولماسی ایله عینی زاماندا اولدوغونا گؤره هر بیر عددی بیر مین ایللیگین نوماینده سی کیمی تانیییب، اون اوچونجو عددی ده اون اوچونجو مین ایللیگین(کاییناتین داغیلان مین ایللیگی) رمزی اولدوغونا گؤره شوگونسوز بیلردیلر. یازین ایلک اون اوچ گونو و اون اوچونجو گون یاشاییش محیط لریندن اوزاقلاشیب طبیعت قوینونا سیغینماق و بوغدا و یا باشقا گؤیهرنتیلری گؤیهرتمک(یئنی یاشیللیق و یئنی یاشاییش نیشانی اولاراق) بو فلسفه و دوشونجهنین سمبولو و خاطیرلاماسی دیر.
هابئله دوغا و طبیعتین یاشامی هر ایلده یا هر اونایکی آیدا یئنیلهشیر و بو یئنیلیک ایل بایرامیندان باشلانیر و ایل بایرامی و طبیعت بایرامی آدلانیر، بونا گؤره ده ایلین ایلک اونایکی گونو، اونایکی آیین نیشانی و 13- جو گون تزه ایلین باشلانماسینین سیمگهسی ساییلیر.
منبع: دنیز نشریه سی، نمره 12، نشر تاریخی: 16 فروردین 1391- اورمیه
آدام گئدر آد قالار
(بهرام رجبی نین خاطیره سینه)
یازان: مهندس اکبر حمیدی علیار- تهران
دونیا گئدیملی- گلیملی دونیادیر و سون اوجو اؤلوملو دونیادیر.. بلی، هامیمیز اؤلوم یولونون یولچوسویوق، بیرآز گئج- تئزی وار، آنجاق خوش اونلارین حالینا کی اؤلندن سونرا دا یاشاییرلار.. بلی اؤلومدن سونر ادا یاشاماق اولار!.. اگر بیر اؤلونون دالینجا اونون یاخشیلیقلاری دئییلیر، اگر ائشیدن- بیلن اونون اؤلومونه حئییفله نیر، اگر هر مجلیسده و هر ییغینانجاقدا اونون آدی و یادی عزیزله نیر، اگر اونون یوخلوغوندان بیر اوره ک آجی ییر و بیر گؤز یاشالیر، اگر ائللیک عادت- عنعنه لرده و عائیله ده اونون یئری نین بوشلوغو حیس اولونور و .. بس او اؤلو هله ده یاشاییر.
رحمتلیک بهرام رجبی علیارین دا خسته له نیب دونیادان کؤچمه سی چوخ سارسیلدیجی اولدو و اوره کلری آغریتدی. نییه کی او بیر اوره یی، نفسی،الی و آغزی تمیز و پاک انسان ایدی، خئیرخواهلیقدان و یاخشیلیقدان باشقا ائتمزدی، درین قاناردی، درین دوشونردی، گولر اوز و آچیق قاباقلا هر کس ایله داوراناردی، هر بارماغیندان بیر صنعت و پئشه یاغاردی.. اونون هله – هله اوستا اللری نین ایزی علیارین بیر چوخ تیکینتی لریندن ، بینالاریندان و کوچه-باجاسیندان سیلینمیه جک و هله- هله نفسی نین اییسی و عطری علیارین محرّملیک لریندن گئتمیه جکدیر...
یادیمدادیر بیر محرم لیک، علیاردا مسجیدده احسانیمیز وار ایدی، پیشیریب- دوشورمه سی نین زحمتی او رحمتلیگین بوینونا دوشدو، نئچه گوندن سونرا هرنه آندا- ماند ائله دیک بیر قیران امک حقّی گؤتورمه دی- بیرده هاچان قیسمت اولا سن تهراندان گلیب علیاردا احسان وئره سن... من ده پیشیرم... اوتان... – دئدی، تأسفله ائله ده اولدو...
آلله روحونو شاد، قبرینی ایشیقلی، آخرت ائوینی آباد ائله سین، قالانلارینا جان ساغلیغی وئرسین.
منبع: دنیز، شماره 10، ویژه نامه – مورخ 30 /11 /90
نباتی نین عرفانی شخصیتی (اختصارلا)
اکبر حمیدی علیار
آذربایجانین آدلیم عارفلریندن و باجاریقلی و گوجلو شاعرلریندن اولان حکیم سید ابوالقاسم میر یحیی اوغلو نباتی1191 -نجی ه.ق قره داغین دوغو دیزمار ماحالیندان اولان اوشتوبون کندینده حضرت پیغمبره منسوب اولان محترم بیر عائیله ده دونیایه گؤز آچدی :
محترم اوغلویام آدیم نباتی / ذاتیمیز هاشیمی اصلیمیز عرب
هاشیمی یم وارث فخرالکلام / بیزلره بو شیوه آباییمیش
حکیم نباتیدن 5000 بیت دن آرتیق شعر، فارس و تورک دیللرینده بیزه یادگار قالمیش و او اؤز شعرلرینده نباتی، مجنون، مجنونشاه و خان چوبانی تخلصلری ایله اؤزونو تقدیم ائتمیشدیر.
عرب، فارس و تورک دیللرینی مکمل بیلمک حکیم نباتی یه مختلف فلسفی و عرفانی مکتبلری آراشدیریب اؤیرنمه یی ممکن ائتمیشدیر، مقدس قرآنی ازبردن بیلن حکیم جوشغون هوشو واسطه سی ایله کلاسیک ادبیاتی دا دریندن اؤیره نیب و غزل شعرینه اؤز دامغاسینی وورموشدور، البت کی اونون شعرینده اولو فضولی نین عرفانی، حکیم خیامین فلسفی ادراکی و آذربایجانین شفاهی خالق ادبیاتی تأثیرسیز اولماییب آمما شاعر، حافظه اؤزللیکله ارادتینی وورغولاییر :
جورعه کش مئیکده حافظم / وه نه عجب گؤوهر غرراییمیش
دئمه لی ایک حؤرمتلی حکیم، شاعیر اولوب معنوی مقاملارا چاتماغی بیر آلله وئرگیسی آدلاندیریر:
گوجونن دگول عزیزیم بو شهاب عشق دور عشق
کی او برق نخل ایمن هر اودون ییغانه گلمز
بیلدیگیمیز کیمی اسلام عرفانی آلتی اساس مرحله دن عبارتدیر کی هر بیر مرحله اؤزو ده آلتی پیلله یه بؤلونور، بو اساس مرحله لر بونلاردیرلار: حرکتی باشلاماق و هدایت ائله مک - علاقه لری غئیردن کسیب یولدا اولان مانعه لری قالدیرماق- باشلانیشدان مقصده یولا دوشوب گئتمک- بو یولدا(سلوک یولوندا) اوز وئرن حاللار- وصال و اوندان سونراکی حاللار- حرکتین سونو و فنادا دایانماق(توحید یا وحدت)؛ بو مرحله لری حکیم اوغورلا بیر - بیر گئریده قویوب و بو اونون شعرلرینده کسگینلیکله حس اولونور، او عشق یولونا قدم قویماغینی بئله افاده ائدیر:
یار اتگیندن الون اوزمه بودور راه عشق
گؤزله اونی عالمی تابع و مینقاد قیل
و بو مرحله نین پیلله لریندن اولان ایسته مک(ارادت) و توکل مقاملارینا بئله توخونور:
توشه راه فنا بیرجه توکّلدو بس
سو یئرینه گؤزلرین دجله ی بغداد قیل
سن بئیله بیلوردون کی اؤزون عاشیق اولوبسان
کول باشینه اولسون
دور پوفله اوجاقی بو اودون یاشدور آلیشماز
اؤز باشینه یانماز
او سئوگی نین مکانی اولان اوره یی و اوره یین صاحبی اولان انسانی بو سایاق دیه رلندیریر:
سجده ی حق اولدو چون زومره ی انسانه فرض
سجده ی انسان اولوب جومله ی امکانه فرض
غافیل ایدیم بو دیلِ دیوانه دن
دیل دئمه اوغلان بو کی دریاییمیش
بعضیلر عرفاندا گاهدان بیر شک و شوبهه و شرکه اوغراییرلار و بو مرحله نی بیر پیلله ساناراق اوندان اؤتوب یوکسه لیرلر، حکیم نباتی نین ده حیاتیندا بئله حاللار دفعه لرله اوز وئریب و او یول بویو چوخ ائنیش-یوخوشا دوشموشدور:
پر و بال خسته دارم هله لنگ لنگ لنگم
تن زار و خسته دارم هله لنگ لنگ لنگم
نه ز کافم و نه از نون نه ازین دو حرف بیرون
نه نباتی یم نه مجنون هله لنگ لنگ لنگم
البته بو ایلکین مرحله لرده دیر، قطعاً حکیم بونلاری گئریده قویوب موراقبت، مواظبت و گؤزله مک پیلله لرینه کئچمیش و شریعتله عینی استقامتده اولان اصیل اسلامی عرفانینی داوام ائتمیشدیر:
دوتگینن دامن شریعتدن / ائیله حفظ مراتب اسلام
حکیم نباتی بو مقاملاردان دا اؤتدوکده شوق و تسلیم مقامینا چاتمیشدیر:
صنعان کیمی تسبیح و ردانی اودا سالدیم
ترسا دئدین اولدوم
شیمدی دییه سن دور اوده گیر منده نه یارا
موقوف بر ایما
و بو تسلیم اولماق اونون معرفتیندن یارانمیش و نئجه دئیه رلر بهیشت- جهنم اونون داورانیشیندا و عملینده ائتگیسیز اولموشدور:
بیری صهبادن اولور مست بیری مینادن
منی دیوانه قیلوب بیر گؤزو شهلا شهلا
نه بیلوردوم کی پنیر هانسی دو یا ماست ندور
ائیله دون سن منی بیر عاریف دانا دانا
بوتون عارفلر و بو یولو باشا وورانلار -عرفان یولوندا رهبرسیز و باشچی سیز مقصده چاتماق ممکن دئییل-دئییرلر ، حکیم نباتی ده بو قایدادان غافل اولماییب :
گؤرجک ابدالی اؤپ ایاغیندان جان فدا ائیله قوم اوتاده
قورخمه موج دن، ناخدا کیمی کئچ بو کشتی دن/شهریاره باخ
سن گئدنمه سن اول قره نلیقه خیضری تاپگینن/سال قباقینه
عرفانین سون مرحله لرینده عارفین گؤزو، قولاغی، دیلی و بوتون وارلیغی اؤز اختیاریندان چیخیب یارادانین ایستگی و اراده سی ایله داورانیر، باشقا سؤزله دئسک بو یئره چاتان عاشق و عارف "اناالحق" سؤیله ییر، گؤرک نباتی حضرتلرینده بو نئجه دیر:
بئیله مستم بیلمرم کیم مئی ندور مینا ندور
گول ندور بولبول ندور سونبول ندور صحرا ندور
یئتدی عؤمرون آخیره سن بیر نباتی بیلمدون
کیمدو گؤزدن او باخان یا دیلده بو گویا ندور
مؤعجزات همه پیغمبر اولور مندن عیان
بیلمک اولماز منی بیر سیرر هوئیدایم من
اولو شاعر و عارف حکیم سید ابوالقاسم نباتی عمرونون سون ایللرینده محتشم عارف شیخ شهاب الدین اهری حضرتلری نین مرقدینده اعتکاف و عبادته مشغول اولوب معنوی مقاملاری الده ائتیکدن سونرا اؤز دوغما کندینه قاییدیر و دونیادا هئچ بیر آرزیسی نین قالماماغینی آشاغیداکی بیتلرینده وورغولایاراق "یا ایتهاالنفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه" شریفه سینه سس وئریر و 1262-نجی ه.ق ایلینده اوشتوبون کندینده دونیاسینی ده ییشیر و اؤز سئوگیلیسینه قوووشور :
- نباتی دور هر سحرگاه اوخو حمد و قل هو الله
قالمادی الحمد لله آرزون دونیاده دونیاده
منبع: دنیز نشریه سی، نؤمره 8 – تاریخ 28/10/90 – اورمیه شهری
دوستلاریملا گؤروش
(طنز ساتیرا)
یازان: اکبر حمیدی علیار
منبع: دوهفته نامه «دنیز» شماره 6 - مورخ 23 آذر 90
دده قورقود و عاشیق صنعتی
· اکبر حمیدی علیار
بوگونکو دونیامیزدا کی بیر طرفدن الینده امکان اولان فرهنگلر و مدنیتلرین قوللوغچولاری باشقالارینا غالب گلمک و اونلاری آرادان قالدیرماق قراریندادیرلار و گئجه-گونوز، وار گوجلری ایله، حاق ناحاق، وجدان و انصافین گؤزوندن ایراق بو ساحه ده چالیشماقدادیرلار و باشقا طرفدن اؤز کیملیگینه و کئچمیشینه گؤز یوموب بیر قورو و جانسیز هئیکل کیمی یاراماز و یاراشماز دونلارا و گئییملره گئیینن خلقلار، ایچی بوش خیاللار و یوخولاردا سئیر ائتمه یی اویانماقدان اوستون ساییرلار، اینجه دویغولار و ذؤوقلری یاشاتماق و قوروماق اوجا همت، گؤزل دؤزوم و چایلارین آخاری نین ترسینه اولاراق اوزمه یی باجارماغی طلب ائدیر.
دوغروداندا کئچمیشیمیزه و ایندیمیزه باخاندا، بو ایکیسی نین آراسیندا هئچ بیر ایلگی تاپماق اولمور، آیاغیمیزدان باشیمیزا قده ر، قوهومومدان قونشویا قده ر، چؤره ییمیزدن آشیمیزا قده ر، تویوموزدان یاسیمیزا قده ر، آلدیغیمیزدان وئردیگیمیزه قده ر، ائشیتدیگیمزدن گؤردویوموزه قده ر و .. هامیسی یاددیر، باشقا جوره دیر، بئیینه باتان، اوره یه یاتان دئییل، بیر آز- ماز دوشونجه سی اولان، بو دوروما باخاندا، اوره یی آجیشیر،یانیر،آلوولانیر، خصوص ایله کی گئرچک دونیادان سؤز آچاندا یوخوداکی لار اونا گولورلر! بوردا بیر شاعیر قارداشیمیزین شعری یادیما دوشور: بیزه گولنلره دئیین سیزه آغلاماغیم گلیر.
مقصدن اوزاقلاشمییاق.. آنجاق بو معنوی، تاریخی و مدنی ده یرلری حیاتدان قارانلیق موزئیلره کؤچورمه زامانیندا، همین موزئیلرین قاپیلارینی خلقین اوزونه آچانلاردا وار، بوگون اؤز اؤلکه سینده یئتیم اوشاق تک یاشایان آذربایجان مدنیتی، اینجه صنعتی و ادبیاتی نین اوغروندا بیر چوخ خئیرخواه انسانلارین ده یرلی و آلقیشا لاییق خدمتلری وار، بو آرادان بیز "کتاب دده قورقود" اوزه رینده گؤرولن ایشلره قیساجا اشارتلر ائدیریک:
آلمانین درئزدئن شهری نین کیتابخاناسیندا، سونرالار ایسه واتیکان کیتابخاناسیندا تاپیلان کتاب دده قورقود، اسلامدان قاباق آذربایجان اراضیسینده یاشایان اوغوز تورکلری نین یاشاییشی، تاریخی، مدنیتی، عادت-عنعنه لری، فلسفی و مذهبی دوشونجه لری، اینام و اینانجلاری و اجتماعی داورانیشلارینا عاییددیر و بوناگؤره ده 20– نجی عصرین اول لریندن مختلیف اؤلکه لرده او جومله دن روس، اینگلیس، آْلمان، ایتالیا، فرانسا، تورکیه ،آذربایجان و ایراندا تاریخچیلر و مدنیت شناس عالیملر طرفیندن قارشیلاندی و تدقیقه لاییق گؤروندو، ایندیلیکده "دده قورقود شناسلیق" دونیانین بیر چوخ معتبر اونیوئرسیته لری نین اختصاصی علملریندن دیر، بین الخلق مدنی قورولوشو، یونئسکو طرفیندن 1999- نجی ایلی دده قورقود ایلی آدلاندیرماق بو کیتابین و شخصیتین اهمیتینی داهادا آرتیق آیدینلاشدیریر .
ایراندا بیرینجی دفعه 1355- نجی ایلده بو کتاب فریبا عزب دفتری و محمد حریری اکبری نین واسطه سیله اینگلیزدن فارسجایا ترجمه ائدیلیب و "بابا قورقود" آدیندا تبریزده چاپ اولدو، همان ایلده ابراهیم دارابی بو کتابی آنارین یازدیغی آذربایجانجادان فارسجایا چئویریب " حماسه ی دده قورقود" آدی ایله چاپ ائتدی. 1358 ده مرحوم دوقتور م. ع. فرزانه ایلک دفعه اولاراق یئنه بو کتابین اوریژینال متنینی دئرزدئن نسخه سی اساسیندا تهراندا نشر ائتدی. سون 20 ایلین ایچینده ایراندا گؤرولن ایشلردن ان اؤنملیسی دوقتور ح.م. گونئیلی جنابلاری نین ایشله دیگی دده قورقود کتابی دیر کی بو ساحه ده مکمل ایشلردن و تدقیقلردن ساییلیر؛اما دده قورقود کتابینی معاصرلشدیرمه سی اوزه رینده ایشله ینلردن شامیل جمشیداوف، 1980- نجی ایلده بو کتابی یئنی یئتمه لر اوچون ساده لشدیریب و آذربایجاندا چاپ ائدیب مرحوم ب.ق.سهند "دده مین کیتابی"ندا دده قورقود بویلارینی چوخ شاعرانه و گؤزل شکیلده نظمه چکمیشدیر. سون ایللرده اورمولو شاعر دوستوم بهرام اسدی معاصر دیلیمیزه یاخین یئنی تدقیقاتلا چاپ ائدیبدیر و سایره...
محمد حسینخانی گونئیلی کتاب "دده قورقود بویلاری معاصر عاشیق ادبیاتینا اویغون" آدی ایله عاشیق شعری(قوشما- گرایلی) فورماسیندا یازیب و نشر ائدیب و دئمک معاصر عاشیق ادبیاتی چرچیوه سینده بیرینجی ایشی گؤروب. آنجاق بو کتاب اوزه چیخاندان بری، دده قورقودون داوامچیلاری اولان عاشیقلار طرفیندن بوگونه قده ر هئچ بیر ایش گورولمه ییب، البته کئچمیشلرده دده قورقود داستانلاری، باشقا عاشیق داستانلاری کیمی عاشیقلارین واسطه سی ایله اوخونارمیش و سونرالار نه ایسه بو داستانلاری قورویوب ساخلایانلار آز اولوب و ایندی ده بو داستانلاردان عاشیق دونیاسیندا پارچالار و فاکتلار تاپماق اولار، نمونه اولاراق گونئیلی عاشیق احد ملکی علیشاه، زنگانلی عاشیق قوربان محرمی دن اؤیرندیگی، ده قورقودون اؤلومو حاقدا بیر قیسا داستانی نقل ائدیر کی بو فاکت کتاب دده قوقوددا یوخدور، هرحالدا بوگون اوتایلی- بوتایلی آذربایجان عاشیقلاری ایچینده بو ساحه ده بیرینجی آددیمی، دده قورقود عاشیق گروپونون باشچیسی، عاشیق سلجوق شهبازی آتیبدیر و دده قورقود بویلاری نین بیرینی(قاراجا چوبان داستانینی) معاصیرلشدیریب، دده قورقود اوزره تدقیقات آپارماغا ماراقلانانلار اوچون گؤستریش اولاجاق. بو قیسا معلوماتین سونوندا بو یولدا چالیشان بوتون عالیملره، ادیبلره و عاشیقلارا اوغورلار آرزولاییریق.
منبع: دو هفته نامه «دنیز»شماره 4 مورخ 17/8/90- ارومیه