داهی شاعریمیز سید عظیم شیروانی
حاجی سید عظیم شیروانی 1251هـ.(1835م.) ده شاماخیدا شهرینده روحانی عائله سینده آنادان اولموشدور. سید عظیم کیچیک یاش لاریندا ایکن شاماخی نین تانینمیش، معتبر شخص لرین دن اولان آتاسی سید محمد وفات ائتمیشدیر. سید عظیم آنا باباسی ملا حسینین حمایه سی آلتیندا یاشامیش دیر. ملا حسین داغیستاندا یاقسای کندینده روحانی لیک ائدیردی. باباسین دان عرب و فارس دیل لرینی اؤیرنن سید عظیم تخمینن 10 ایل سونرا شاماخییا قایی دیر و بورادا مدرس هده اوخویوب اورتا روحانی تحصیلینی تاماملاییر. 1856-جی ایلده عالی روحانی تحصیلی آلماق هوسی 21 یاشلی گنج سید عظیمی عراقا آپاریر و نجف و کربلا و بغدادا نئچه ایل درس اوخویور، سونرا ایسه سوریانین شام شهرینه، اوردان فلسطین و بیت المقدسه و مصرین قاهره شهرینه سفرلر ائدین و بو معنوی سیر و سفرینده مدینه و مکه یه ده مشرف اولور و چوخلو عرفانی – دینی شعر لر ده دئییر. بیر مدت ده استانبولدا اولور. بئله لیک له شاعر اسلام دونیاسی و یئنی اؤلکه لری گؤرور و یاخیندان تانیش اولور. سید عظیم دینی علم لری ایله برابر دونیوی علم لره ده بؤیوک ماراق گؤستریر و اؤیره نیر. شاماخییا قاییتدیق دان سونرا 1869-جو ایلده اورادا یئنی اصول اوزره مکتب آچاراق عؤمرونون آخیرینا قدر بورادا معلم لیک ائدیر. کؤهنه مکتب لردن فرق لی اولاراق او، بو مکتبده اوشاق لارا دینی علم لرله یاناشی، آذربایجان و فارس دیل لرینی تعلیم ائدیر، تاریخ، جغرافیا، حساب و سایر فن لردن ابتدائی معلومات دا وئریردی. تصادفی دئییل کی، آذربایجانین گؤرکملی طنز شاعری میرزا علی اکبر صابر، و بیر سیرا باشقا ضیالی لار، یازیچی لار و عالم لر محض اونون مکتبینده اوخوموشلار.
زنگین ادبی یارادیجیلیغا مالک اولان حاجی سید عظیم شیروانی نین بدیعی ارثی بیری آذربایجانجا، دیگری ایسه فارسجا ایکی بؤیوک کلیات دان عبارتدیر.
شاعرین اثرلری ایچری سینده مختلف شرق منبع لریندن ائتدیگی ترجمه لر، سعدی، حافظ و فضولی شعرلرینه یازدیغی نظیره لر ده واردیر. لاکین بونلار شاعرین زنگین بدیعی ارثی ایچری سینده آز یئر توتور. سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین چوخ حیصه سی لیریک ژانردا یازیلمیش اوریژینال اثرلردن عبارت دیر کی، بونلارین دا چوخو غزل لردیر. شاعرین غزل لرینده حیات سئوگی سی، نیک بین احوال-روحیه سی، دینی اعتقادات و عرفانی حس لر خصوصی یئر توتور. اونون عاشیقانه غزل لری داها چوخدور. مؤلفین شعره حرارت و جان وئرن درین لیریکاسینی محض غزل لرینده گؤرمک اولور.
من اویله بیلردیم کی منه یار اولاجاقسان / عالمده منه یار وفادار اولاجاقسان
من اویله خیال ائتمیشیدیم ای گول رعنا / سربسته اولان غملره غمخوار اولاجاقسان....
خلقین ایمانینی گر مکر ایله شیطان آپاریر
او پری چهره ندن دیر کی پس ایمان آپاریر
ای کمان قاشلی منی یاره له دی غمزن اوخی
تئللرین باس یاراما قویما منی قان آپاریر...
سید عظیم شیروانی یارادیجی لیغی نین ایکینجی مرحله سی اونون معاریفچی و تنقیدی- ساتیریک شعرلریله باشلاییر کی، آرتیق بو زامان دان اعتباراً اونون یارادیجیلیغیندا رئالیزم اوستونلوک تشکیل ائدیر. اونون رئالیست شعر یارادیجی لیغی ساحه سینه کئچمه سینده حسن بیگ زردابی نشر ائتدیگی »اکینچی« غزئتی نین مهم رولو اولموشدور. چونکی، محض »اکینچی«نین تأثیریله شاعر گونون بیر چوخ اجتماعی مسئله لری ایله ماراق لانیر و یارادیجیلیغیندا یئنی مؤوضولارا کئچیر، معاصر حیاتین طلب لرینه اویغون شعرلر یازیر، آذربایجانین ایلک مطبوع اورگانیندا نشر ائتدیریر. معاریفچی شاعر اوچون »اکینچی« خلقه مراجعت یئری ایدی. او، ملتی غفلت و جهالت یوخوسون دان اویانماغا چاغیریر، حسن بیگ زردابی نین خیرخواه، معاریفچی تشبث لرینی آلقیشلاییر، اونو بیلیک لی بیر معلم و خیرخواه بیر انسان کیمی قیمتلن دیریردی. سید، »اکینچی« ده چاپ ائتدیردیگی شعرلریله معاصرلرینی بو غزئتی اوخوماغا، اونا کؤمک ائتمه یه چاغیریردی:
بس »اکینچی« جلالیمیزدی بیزیم / ناصح خوش مقالیمیزدی بیزیم.
سعی ائدک، ای گروه نیک صفات/ ائتمه سین تا بیزیم »اکینچی« وفات.
شاعرین اثرلری ایچری سینده اؤیود، تمثیل و منظوم حکایه لر واردیر کی، بونلارین دا معین بیر حیصه سی اؤز ادعالاری اعتباریله اونون معاریفچی شعرلری ایله بیرلشیر. دوغروچولوق، مردلیک، دوستلوق، یولداش لیقدا متانت، چالیشقان لیق، ازیلن لره کؤمک، انسان لارلا یاخشی رفتار و سایر گؤزل و نجیب صفت لرین تربیه لندیریلمه سی همین اؤیودلرین اساس مضمونونو تشکیل ائدیر.
ایها الناس کیمیادیر علم/ مظهر ذات کبریادیر علم
سید عظیم شیروانی نین اجتماعی ماهیت داشییان ساتیرالاری اونون عمومی یارادیجیلیغیندا مستثنی مؤوقعی توتور. اونو اؤز دؤورونون بؤیوک رئالیست شاعری کیمی تانیدان »یئردکی لرین گؤیه شکایت ائتمه لری«، »دلی شیطان«، “مکر زنان”، »بلخ قاضی سی و خراط«، »علمسیز عالیم«، »عالیم اوغول ایله عوام آتا« و سایر ساتیرالاری دیر. دئملی یم کی، سید عظیمین شعرینده دیل چوخ ساده اولماقلا برابر، بدیعی تصویر لری نهایت گوجلو و تأثیر ائدیجی دیر. او شعرلر و غزل لرینده قرآندان؛ عرفانی دوشونجه لردن، تمثیل لر و آتالار سؤزلریندن اولدوقجا بهره له نیر و سؤزونو زنگین لشدریر.
آلدیم اله پیمانه توکلت علی الله / اولدوم یئنه رندانه توکلت علی الله
محض بو سببه گؤره دیر کی، اونون شعرینی بوتون خلق اوخویور، صابر و شهریار کیمی داهی لر اونون سؤزوندن الهام آلیرلار. او دینی شعرلری ده اؤز نوعونده مثیل سیز و تأثیر ائدیجی دیر:
هر کس کی حسین تک اولماز عاشیق / ذوق الم و بلانی بیلمز
نوش ائیله مه ین می بلانی / کیفیت کربلانی بیلمز
اؤز زنگین یارادیجی لیغی ایله آذربایجان ادبیات تاریخینه قیزیل صحیفه لر علاوه ائدن سید عظیم شیروانی 1304 هـ. ق رمضان آیی نین 21- جی گونو (1267ش.1888م) شاماخیدا علم و معارف دشمن لری واسطه سیله ضربتله نیب، 53 یاشیندا وفات ائتمیشدیر. آشاغیداکی غزل سیدین فضولی یه یازدیغی نظیره و عرفانی شعرلریندن بیری دیر:
قد تجلی من شعاع الکاس انوارالبها
تلک فضل الله بل یهدی لنوره من یشا
مشرق ساغردن ائتدی آفتاب می طلوع
مغرب میناده وئردی عالمه نورو بها
مئی ظهورو اولدو ساغردن عیان عالملره
کور اولما چشمیمنه وئر دور ساغردن جلا
غلغل مینا صدای حقی ائیلر آشکار
دعوت حقدیر بو گون آفاقی توتموش بو صدا
جان و دل صبح ازلدن طالیب دلدار ایکن
شکر کیم تاپدی گؤزوم دیدار ساغردن ضیا
جام مئی آیینه اسرار حقدیر ای کؤنول
ایسته سن اسرار حقی جم ایله اول آشنا
یوخدو بیر رمز آشنا بو عصر بد فرجامده
ائیلمه اسرار حقی چوخدا "سید" برملا
(منبع: دو هفته نامه «دنیز»، شماره 6 مورخ 23/ 9/90 ارومیه)
دو غزل از شاعر جوان هشترودی
محمد شکری فرد
-1-
رفتی و جا مانده ام در "سرزمین"ی سوخته
کم کَمک می سوزم اینجا با یقینی سوخته...
با سیاست بازی خود طرح داری می کنی
نقشه ی یک "انقلاب مخملینی"... سوخته
باز با افسون و با جادوگری های خودت
آیه نازل می کنی از کفر و دینی! سوخته
ذره بین برداشتی تا ذره ای آب ام کنی
جسم ام اما زیر نورِ ذره بینی سوخته!!!
برق چشم ات «آتش نمرود» را افروخته است
روی انگشتِ «سلیمان» هم نگینی سوخته
-2-
با من که از تو بی خبرم حرف می زنی
از دشمنان دور و برم حرف می زنی
من که تمام هوش و حواس ام به حرف توست
حرفی بزن که چون پدرم حرف می زنی
من از قفس به سوی تو پرواز می کنم
وقتی که از توان پرم حرف می زنی
آتش بزن زمین و زمان را عزیزِ من!
تا از نگاه شعله ورم حرف می زنی
با لحن "آذری" کمی از خاطرات خویش،
با من که با تو هم سفرم حرف می زنی
یک آسمان پرنده تو را جار می زند
تا از "کبوتران حرم" حرف می زنی.
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 5 – مورخ 6/ 9/ 90 – چاپ ارومیه)
غزل
مرحوم استاد عباس بارز
سوزگون باخیشلار آلدی ایمدن توانیمی
کیپریک اوخ اولدو، دگدی دله تؤکدو قانیمی
سنسیز یاناردی عشق اودونا قان اولان کؤنول
سالدین بلای هجره اوجالتدین فغانیمی
ای کاش او ناز وغمزه سی جانیم آلان گؤزون
بیر گون بیلیدی دلده کی سوز نهانیمی
آزاده شاعرم دئییلم باغلی بیر یئره
من اؤز دیلیمله خلقه یئتیررم بیانیمی
کسگین قلم له فکرین اگر اولسا سازشی
قویماز زمانه محو ائده نام و نشانیمی
من بیر گول همیشه بهارم بو عصرده
یاز گؤرموشم عؤمور بویو فصل خزانیمی
عشقین متاع محنتی جان نقدینه ساتیر
نفعی ضرر حساب ائله باغلا دکانیمی
عاشق قوجالسا سئوگیسی گؤزدن سالار اونو
یا رب قوجالتما «بارز» شیرین زبانیمی.
غزل
· عندلیب افشار(اورمیه،وفات: 1335 هـ. ق)
کؤنول کى عشق شرارىایله داغدار اولسون
محالدور اونا ایّام سازگار اولسون
زمانه غملرى عشاقه هئچ بیریسى دگیل
کى صعبتر ز غم و درد انتظار اولسون
آچاندا چاک گریبانى حیرتیم آرتار
صنوبرین بوداغیندا ترنج و نار اولسون
غمونده مضطربم طعنه ائتمه لازمدور
سپند مجمره دوشسه کى بیقرار اولسون
کمند عشقى آتوب خیره بیلمهدوم اوّل
او آهو گؤزلریوین شیرى جانشکار اولسون
بو چشم اشکفشان بیلمرم نه وقتهکیمین
سنون غمونده گئجه گوندوز اشکبار اولسون
بویوندا سلسله غم، گؤزومده اشک روان
جنون عشقه گرکدور کى بئیله کار اولسون
صبور اولماسا هر کیمسه عشق آتشینه
گئدون دئیون اونا بو ورطهدن کنار اولسون
حضور یارى کؤنول ایستیرى گؤره بیلمیر
نه وقتهدین دل مسکین امیدوار اولسون؟
او کیم ائدوبدى سنى عندلیب سرگردان
امیدى قطع ز الطاف هشت و چار اولسون.
(منبع: دیوان عندلیب افشار، چاپ از یاز نشر ارومیه - تصحیح و مقدمه از بهرام اسدی، 1390)
بی تو
(غزلی در استقبال از «ماه» شعبان، با احترام به مقام معظم رهبری آیت الله خامنه ای و با سپاس ازسید بشیر حسینی)
بهار عشق شکوفا نمی شود بی تو
بیا که غنچه دل وا نمی شود بی تو
بر آی از افق ای آفتاب صبح امید
که شب رسیده و فردا نمی شود بی تو
چو لاله در دل ما داغ نامرادی هاست
جهان به کام دل ما نمی شود بی تو
هزار رود خروشان به دشتها جاریست
یکی روانه دریا نمی شود بی تو
به لطف خود گره از کار عاشقان بگشای
که عشق و عاطفه معنا نمی شود بی تو
ز سرد مهری شبهای هجر دلتنگم
بیا که عقده دل وا نمی شود بی تو.
مصطفی قلیزاده عَـلیار