سفر هشتم (4)
یادداشتهای سفر به باکو
نوشته مصطفی قلیزاده علیار
در دفتر انتشارات قانون
روز 31 خرداد طبق قرار قبلی که اکبر حمیدی گذاشته بود، به دفتر «انتشارات قانون» رفتیم. «شهباز خودیاوغلو» مدیر این انتشارات، شخصی میانسال است و بسیار آرام، کمحرف، موقر و منطقی به نظر میرسید. اظهار علاقه میکرد که انتشارات قانون در برخی از شهرهای ایران از جمله تبریز شعبه داشته باشد. ما هم گفتیم که این کار لابد باید از کانالهای دولتی و رسمی مثل وزارت ارشاد و ... انجام پذیرد.
انتشارات قانون ساختمانی دو طبقهای و عریض و طویل دارد با انبوهی از همکاران از نویسندگان و مترجمان و ویراستاران و داوران و ارزیابیکنندگان آثار و تایپیست و مسئول فروشگاه کتاب و ... و از مراکز مهم نشر و ترجمه کتاب به زبانهای گوناگون و در موضوعات مختلف در باکوست. به نظر میرسد که حمایتهای رسمی پیدا و پنهان هم پشت سرش هست.
رمان تاریخی «حضرت علی» (چاپ ترکیه، به ترکی استانبولی- لاتینی) روی میز مدیر انتشارات بود. سؤال کردم میخواهید چاپش کنید؟ شهباز خودیاوغلو جواب داد: بله، اما اول به ترکی آذربایجانی درمیآوریم، بعد چاپش میکنیم، تا در کشور ما مورد استفاده عموم مردم باشد. گفتم: خدا خیرتان بدهد.
چند کتاب دیگر هم در موضوعات دینی چاپ کرده بودند از جمله: حجاب زن مسلمان، زندگی پیامبر اسلام (ص) و ... البته اغلب ترجمه بودند. مایلند از ترکینویسان ایرانی در هر زمینهای کتاب چاپ کنند غیر از شعر؛ که شعر از خودشان هم کمتر چاپ میکنند. شهباز معلم میگفت: شعر مشتری ندارد الا اشعار شاعران مشهور، که آن هم بیش از حد لازم چاپ شده؛ ما متون نثر چاپ میکنیم چراکه مردم بیشتر آثار منثور میخوانند در هر موضوعی که باشد به خصوص موضوعات اجتماعی. البته شعرکودک هم چاپ میکنیم. معلوم بود که مدیر انتشارات بیش از همه چیز به برگشت سرمایه و سود مادی خوب میاندیشد و این هم خیلی منطقی است چون یکی از عوامل دوام و قوام هر انتشاراتی برگشت هزینه همراه با سود آن است، وگر نه مفلس میشود البته حکم مراکز اداری و خیریه جداست.
دوستم اکبر حمیدی علیار یکی از آثار منظوم خود در ادبیات کودک (با الفبای لاتین) را تحویل مدیر انتشارات قانون داد. ظاهراً قرارشان این بود که بررسی شود و اگر پسندیدند، چاپش کنند.
ما که در دفتر مدیر انتشارات بود، خانم «گولر قاسماُوا» از پژوهشگران جوان هم آمد. شهباز معلم معرفیاش کرد این خانم جوان هم مثل شهباز خودیاوغلو و بلکه کمی بیشتر از او کمحرف و ساکت مینمود. شهباز معلم از او خواست کتابش را به ما مهمانان هدیه کند. او هم کتابش را امضا و اهدا کرد. کتاب کمحجم خانم گولر قاسماُوا با نام « Aç?q ?d?biyyat» (آچیق ادبیات: ادبیات باز) در موضوع سرکوب و ترور شخصیت نویسندگان و شاعران و عالمان دینی و روشنفکران برجسته و مبارز آذربایجان توسط عوامل حزب کمونیست در فاصله سالهای 1929 تا 1980 در مطبوعات آن دوره است که در دوره حاکمیت استالین خصوصاً سال 1937، مدافع منافع ملی، هویت و استقلال کشورشان بودهاند و به دست عوامل استالین، تبعید، قتل عام و قلع و قمع (: سرکوب، ترور خونین، سربهنیست) شدهاند کسانی مثل حسین جاوید، احمد جواد، جعفر جبارلی و... که از آن سالها در آذربایجان به «رپرِسیا» (روسی) تعبیر میکنند یعنی همان رپرِشین انگلیسی (Repression) به مفهوم سرکوب مخالفان و ترور و درهم شکستن و خرد کردن آنها.
کتاب از سوی همین انتشارات منتشر شده است. اما ظاهر قضیه این است که خانم گولر قاسماُوا آنگونه که بایسته و شایسته موضوع است در کتابش از عهده آن برنیامده و حتی نقض غرض کرده و در مواردی توپ را به دروازه خودی زده و بر مظلومیت آن قربانیان فلکزده کمی هم افزوده است!
جناب اکبر حمیدی علیار در باب این کتاب یادداشتی انتقادآمیز و کوتاه البته به ترکی نوشته که تتمه این یادداشت سفر میکنم فعلاً بدون ترجمه:
آچیق ادبیات کتابینا اؤرتولو بیر باخیش!
اکبر حمیدی علیار
نئچه آی اؤنجه مصطفی قلیزاده علیار جنابلاریایلا باکیدا سفرده اولدوغوموز گونلر، بیزه سونولان کتابلاردان بیری ده «قانون» نشریاتیندا چالیشان گنج یازیچی «گولر قاسماوا»نین ترتیب ائتدیگی «آچیق ادبیات» آدلی کتاب ایدی. 2013-جو ایل قانون نشریاتی طرفیندن نشر ائدیلمیش بو 88 صحیفهعبارت کیچیک حجملی کتاب، موضوع اعتباریایلا چوخ اؤنملیدیر، چونکی کتابین گیریشینده اوخویوروق: «کتابدا 1980-1929-جی ایللر آراسی «کمونیست» و «گنج ایشچی» قزئتلریندن توپلانمیش، همین دؤورده رئپرئسیایا اوغرامیش یازیچیلار بارهده مقالهلردن عبارتدیر. بورادا حسین جاوید، جعفر جبارلی، میکائیل مشفق و دیگرلری حاقیندا یازیلمیش مقالهلر وار کی، بیزه او واختین یازارلاری آراسینداکی مناسبتلردن، اونلارین طالعیندن چوخ شئی دانیشیر».
گؤروندویو کیمی کتابین موضوعسو اوخوجونون دقتینی چکیر و اوخوجو کتابدا رئپرئسیا (قیرمیزی ترور: ترور خونین) ایللری ایتکین دوشموش، آجیناجاقلی طالعلره دوچار اولموش محتشم یازیچیلار، شاعرلر، ادبیاتچیلار و مبارزلر بارهده شبههلی و قارانلیق مقاملارین آیدینلاشماغینی اومور، آنجاق تعجبلندیریجی اوراسیدیر کی، کتابدا ایرهلی گئتدیکجه یالنیز او شخصیتلرین علیهینه یازیلان مقالهلرین – هئچ بیر آراشدیرمادان- شاهدی اولوروق. البته بو دا اؤزلویونده دیهرلیدیر و بیز گؤروروک کی سؤزو گئدن، خصوص ایله 1940-1930- جی ایللرده آذربایجان ادبیاتیندا یارانمیش سیاسی اورتام او واختین مطبوعاتیندا نئجه و هانسی فکرلرله عکس ائتدیریلیر. طبیعی اولاراق روس سیاستچیلرینین یئرلی جانشینلری او دؤورده باشقا ساحهلر کیمی مطبوعاتا دا مطلق حاکم اولموشلار و اؤز چیرکین نیتلری و عمللرینی اساسلاندیرماقدان یانا بیر سیرا ساتقین و چؤرهیی دیزی اوستونده اولان یازارلارین ریاکار قلمیندن استفاده ائتمیشلر.
«آچیق ادبیات» کتابینا اساساً او دؤورون مطبوعاتیندا یازیلان مقالهلرین باشلیقلاریندان بیر نئچهسینه دقت ائدک: «ساتقین احمد جواد»، «مساواتچیلارین ال تولاسی اولان مشفق»، «پانتورکیست، صنفی دوشمن، ایکی اوزلو ادبیات یازیچیسی علی ناظم»، «حسین جاویدی جعفر جبارلی دا ووروردو»، «بیجلیگی اولدو عیان اؤلکهده احمد جوادین»، «احمد جوادین قویروقلارینا مبارزه آچیلمالیدیر»، «ایکی اوزلو تقی شاهبازی پارتیا سیرالاریندان قووولدو» و ... بو و دیگر مقالهلرین هامیسیندا تأسفله رئپرئسیا قوربانی اولان ضیالیلاری خلق دوشمنلری آدلاندیراراق آذربایجانین غدار و اصیل دوشمنلرینه حق قازاندیریلمیشدیر.
یوخاریدا قید ائدتیگیمیز کیمی بو معلوماتین دیهری بوندادیر کی بوگونون اوخوجوسو او دؤورون زهرلنمیش اورتامیندا ضیالیلار حاقدا خلقین فکرینی جایدیرماغا چالیشانلارین نه شکلیده و هانسی بیر ادبیاتدان استفاده ائدهرک چاپا گؤسترمهلرینی آیدینجاسینا گؤرور.
تأسفلندیریجی مقام بوردادیر کی کتابین حؤرمتلی مؤلفی، اؤزو دئمیشکن زامان ماشینیایلا دالا قاییدیب، بو قزئتلرده آختاریب تاپدیغی فاکتلاری اونلاری یازانلارین و یازدیرانلارین ایستهیی کیمی آلقیلاییر، یعنی هله ده بو سؤزلره اینانیر و آلدانیر! گنج یازیچی گولر خانیم هئچ بیر دقت ائتمهدن، آراشدیرمادان، تحلیل ائتمهدن بو تاپینتیلاردان آلدیغی ائتگینی بئله گؤستریر: «بوگون او دؤورون شاعرلری حاقدا چوخ دانیشیلیر. جعفر جبارلی، میکائیل مشفق، حسین جاوید و داها کیملر... اونلارین بیر چوخلاری حتی بوتلهشیبدیر، اونلاری تنقید تابولاشیب آرتیق. بوگون جاوید دئیهرکن گؤزوموزون قاباغیندا یئیهن، ایچن نورمال شاعر گلمیر. بیز فاجعهلی حیات تصور ائدیریک، جاویدین کدرلی اوزونو گؤروروک. جعفر جبارلی دئیهنده هئچ کیم معاصرلریایله اینتریقالار (فتنهلر) یاشایان بیر یازیچی، دراماتورق تصور ائتمیر. هر کس «داهی صنعتکار» تصور ائدیر. حالبوکی من او «زامان ماشینیمدا» نهلری گؤرمهدیم. او سارالمیش و اونودولموش قزئت صحیفهلرینده نه مقالهلر، نه یازیلار واردی. بعضاً گؤزلریم دولوردو، بعضاً دهشته گلیردیم. چوخ واخت اورهییم چیرپینیردی تاپدیغیم هانسیسا بیر مقالهنی اوخویاندا. اومید ائدیرم ایلبهایل، آیباآی، گونبهگون صحیفهلری گزهرک توپلادیغیم بو قیمتسیز آرخیولر، مقالهلر سیزه ده او دؤورده یاشامیش شاعر و یازارلارین حیاتینا بیر منظره آچاجاق».
هر حالدا ماراقلانانلار اوچون بو کتابین اوخوماغینی نیسگیل ائدیرم.
منبع: نشریه «دنیز» شماره 39 – مورخ دوشنبه 22 مهر 1392؛ چاپ ارومیه
رفیق ذکا خندان
بیش از 1000 اثر به جشنواره شعر بسیج آذربابجان غربی رسیده است
گروه ادب و هنر: رئیس سازمان بسیج هنرمندان آذربایجان غربی گفت: بیش از 1000 اثر از 180 شاعر متعهد به ششمین جشنواره شعر بسیج آذربایجان غربی رسیده است.
بر پایه همین گزارش، مجتبی حاجی زاده در گفتگو با دنیزنیوز اعلام کرد: ششمین جشنواره شعر بسیج قبل از ظهر روز چهارشنبه 13 شهریور سال جاری با حضور شاعران استانی در ارومیه برگزار خواهد گردید.
وی افزورد: اشعار به زبان آذری و فارسی است و توسط داورانی کارشناس که خود از شاعران برجسته استانی هستند، مورد بررسی دقیق و در حضور دبیر جشتواره خانم زهرا کریم زادگان و ناظر غیر استانی جشنواره جناب آقای اروجعلی شهودی مورد انتخاب منصفانه قرار گرفته است.
حاجی زاده تصریح کرد: معیار گزینش و ارزیابی آثار رسیده به دبیرخانه جشنواره، متن و قوت و ضعف اشعار بود نه نام شاعران.
این مقام مسئول افزود: اشعار در موضوعات بیداری اسلامی، اخلاق و خانواده، دفاع مقدس و انقلاب اسلامی می باشد.
منبع: دنیزنیوز www.daniznews.ir
سفر هشتم (2)
مصطفی قلیزاده علیار
در نارداران
دوست ادیب و دانشمندم جناب حاج مصطفی علی یف مایل اوغلو (فرزند شاعر معروف مرحوم حاج مایل) امروزه ازذخایر علمی و ادبی جمهوری آذربایجان و به حق فرزندی خلف برای پدرش است، ایشان علاوه بر زبان و ادبیات آذربایجان، با زبانهای فارسی و روسی و عربی نیز به خوبی آشنایی دارد، در شعبه نسخ خطی آکادمی علوم ملی آذربایجان در باکو به کار تحقیق بر روی آثار و کتب خطی ترکی با الفبای عربی و فارسی (شعر و ادب) مشغول است و تاکنون چندین کتاب ازآثار بزرگان را منتشر کرده است از جمله: دیوان هاشم بیگ ثاقب، دیوان حسین نادم نخجوانی و دیوان پدرش حاج مایل را.
فردای روز ورودمان به باکو – یعنی روز 29 خرداد - دیدیم. همراه او عازم قصبه نارداران شدیم. حاج مصطفی گفت خواهر دوست شاعرمان حاج علمدار ماهر وفات کرده و الان در نارداران مجلس یادبود آن مرحومه با حضور خود حاج علمدار ماهر برپاست، بنابر این یکراست به مجلس ترحیم رفتیم و فاتحهای خواندیم و تسلیت گفتیم. حاج علمدار از دیدن ما در مجلس فاتحه خوانی خواهرش خوشحال شد و آمد در کنار ما نشست. حاجی خیلی لاغر شده بود! از حاج مصطفی علتش را پرسیدم، معلوم شد یک عمل جراحی سنگین بر روی معدهاش انجام دادهاند و این لاغری نتیجه آن است.
بعد از آن، بارگاه امامزاده رحیمه خاتون – معروف به خواهر امام رضا (ع) – را زیارت کردیم که زیارتگاهی بسیار باشکوه است و قبرستان عمومی نارداران نیز در اطراف آن قرار دارد. قبر شاعر مرحوم حاج مایل و نیز قبر برادرش شادروان حاج علی اکرام – رهبر جنبش اسلامی و مؤسس حزب اسلامی آذربایجان – را هم در همان قبرستان زیارت کردیم. این چندمین بار بود که به همراه حاج مصطفی این قبرستان و امامزاده را زیارت می کردم. ولی دوستانم اکبر حمیدی علیار و مجتبی قربانی اولین بار بود که به زیارت این مکان مقدسه می آمدند و البته برایشان جالب بود.
همچنین تربت دوست شهیدم، نویسنده و روزنامه نگار جوان مرحوم «کربلایی انتقام» را هم زیارت کردیم که در انفجارات تروریستی سال 2010 به همراه چند زائر دیگر در کربلا به شهادت رسید و تنها فرزند ذکور خانواده بود و آرزوهایی مقدس و آرمانی داشت و بیشتر در نشریه «اسلام حقیقتلری» قلم می زد و... یادش بخیر.
در خروجی قبرستان دوستم «حاج وقار محمداف» را دیدم. او نخجوانی الاصل است و بسیار باصفا. 17 سال پیش که من جوانتر بودم و در نخجوان به تدریس فارسی و معارف دینی و فعالیتهای فرهنگی و ادبی (اداره انجمن ادبی اهل بیت، بعد از تأسیس آن در سال 1375/ 1996) مشغول بودم، وقار خیلی جوانتر بود و در کلاسهای من شرکت میکرد؛ بعدها از دانشگاه بینالمللی قزوین پذیرفته شد و به همراه تعدادی دانشجوی جوان دیگر به ایران آمد و بعدها سر از حوزه قم درآورد و ... امروز هم تصادفاً اینجا دیدمش! می گفت از روحانیون این منطقه است. البته عرقچین سفیدآخوندی مرسوم در بین روحانیون این دیار هم برسرش بود. همچنین در خروجی قبرستان حاج حسین فرزند مرحوم حاج علی اکرام را دیدیم.
در خانه حاج مایل شاعر مشهور آذربایجان
بعد به خانه پدری حاج مصطفی رفتیم یعنی منزل مرحوم حاج مایل در نارداران که روزگاری محل رفت و آمد شعرا و اهل ادب و محل برگزاری انجمن ادبی « مجمع الشعراء باکو» به مدیریت حاج مایل بوده است. مرحوم استاد «محمد عابد» شاعر معروف تبریزی نیز چند روزی در این خانه به همراه تعدادی از شاگردانش در اوایل فروپاشی شوروی، مهمان حاج مایل بودهاند و مرحوم استاد خودش در تبریز از آن ایام بارها خاطراتی برای من نقل کرده بود و بارها و بارها یادی حسرت آلود از حاج مایل و ذکر خیری از وی ... که حاکی از تأثیرگذاری شخصیت و منش نیک حاج مایل بر روحیه و رفتار عابد بود.
من مرحوم حاج مایل را ندیدهام اما در اصل دو نفر، احترام و ارادت این حقیر را نسبت به مرحوم حاج مایل برانگیختند، اول مرحوم استاد عابد بود، دوم مرحوم حاج علی اکرام در ایام گفتگوی مفصل ام با او در جریان تدوین خاطراتش در قم، سال 1384 که برخی از خاطراتش را در باره حاج مایل در کتاب «خاطرات حاج علی اکرام» (تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385) آورده ام.
باری، کتابخانه حاج مایل را درطبقه دوم خانهاش همانگونه که بوده، نگه داشتهاند با همان حال و هوای 20 – 30 سال پیش، که گنجینهای است گرانقدر با دهها جلد کتاب خطی به ویژه قرآنهای خطی به شیوه های گوناگون خوشنویسی ثلث و نسخ و ... در قطع های متفاوت. دواوین شعرای ترکزبان، فارسیزبان، لغت نامه ها، تواریخ، کتابهای چاپی قدیمی و .... یک جلد کتاب احکام فقهی خطی در قطع بسیار بزرگ (ظاهراً 50 در 80 سانتی متر) به زبان فارسی هم بود. برای همه ما جالب بود. همچنین دیوان خطی ترکی حکیم ملا محمد فضولی بغدادی که می گویند این نسخه بیش از چهار قرن عمر دارد. حاج مصطفی از ارائه برخی توضیحات لازم در باره این گنجینه کتاب و زحماتی که پدرش در جمعآوری کتب و نگهداری آنها کشیده، دریغ نمیکرد.
خانه و کتابخانه حاج مایل روزگاری به نوعی مرکز تبلیغات دینی و ترویج ادبیات شیعی بوده است. من در سفرهای پیشین نیز این خانه و کتابخانه را دیده بودم. شاگردان و ارادتمندان حاج مایل امروز هم در عرصه غزل و شعر عروضی آذربایجان فعالند. یکی جناب حاج علمدار، دیگری عارف بزونالی، آخوند حاج سلطان علیزاده و .... برخی دیگر هم رفته اند مثل مرحوم بابا پنهان شاعر معروف طنزپرداز و ...
نماز ظهر و عصر را در کتابخانه حاج مایل خواندیم و ناهار را هم مهمانِ خانه او شدیم به میزبانی حاج مصطفی و برادرش احمد. بعد از ظهر حاج مصطفی ما را برداشت و به بخش «شُوَلان» در نزدیکی باکو برد و مقبره سید علی (اَتآقا) را زیارت کردیم که کاملاً به سبک بارگاههای امامزادگان ایرانی بود. سید علی آتآقا در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 می زیسته و بدنش نرمی استخوان داشته است. عموم اهالی آذربایجان به این سید ارادت دارند، کرامتها برایش قایلند، به زیارتش می آیند و نذرها می دهند. حتی خانه مسکونی اش در باکوی قدیمی زیارتگاه و محل قربانی است.
دیدار با زلیم خان یعقوب
عصر همان روز به همراه نصرت علی یف (از فامیلهای اکبر حمیدی و عجیب علاقمند به ادبیات) و پسرش ائلشن طبق قرار قبلی – با هماهنگی اکبر حمیدی- به دیدار شاعر مشهور جناب زلیمخان یعقوب رفتیم در محله رازین باکو. دیدار در خانه مجلل و بزرگ و زیبای شاعر و در محل کتابخانه اش انجام گرفت. او گرچه مریض الاحوال بود، در حیاط خانه اش با خوشرویی به استقبال ما آمد. شاعر 64 ساله این روزها به علت بیماریاش کمتر دیده می شود، هر دو کلیه اش را برداشته اند و میگفت ماه آینده (جولای) برای چندمین بار تحت عمل جراحی قرار خواهد گرفت.
زلیم خان یعقوب را همه اهل ادب می شناسند، شعر هجایی به ویژه به سبک شعر عاشیقهای آذربایجان را در 30 سال گذشته متحول کرد. خودش هم ساز عاشیقی را با استادی می نوازد. اشعارش در موضوعات وطن، طرز حیات، اخلاق، اجتماعیات و تاریخ است. شعر زیبایی را هم در موضوع کربلا و امام حسین (ع) سروده که چند سال پیش من در ارومیه به الفبای اصیل برگرداندم و در نشریه دعوت چاپ کردم.
زلیمخان یعقوب کتابهای متعددی از اشعارش را منتشر کرده و تمام اشعار خودش و اشعار مهم و زیبای همه شاعران آذربایجان– از قدیم و جدید- را از حفظ می خواند! برای همین به او «شاعر سینه دفتر» میگویند. زبانی ساده و اشعاری بسیار پر احساس دارد و شعرهای زیادی از او را عاشیقهای آذربایجان در ایران و آذربایجان و ترکیه و گرجستان و داغستان با ساز و آواز میخوانند. از این نظر او واقعاً یک شاعر مردمی است. یکی دو بیت از منظومه جدیدش با عنوان «شوشا شکسته سی» برای ما خواند که در باب اراضی اشغالی آذربایجان توسط ارمنستان سروده. یادی از استاد شهریار هم کرد و اظهار ارادت؛ در باب آشنایی شهریار با موسیقی هم جملاتی گفت.
زلیمخان چند دوره نماینده مجلس ملی آذربایجان بوده و در 50 سالگی اش جشن بزرگداشتی از سوی دولت و با حضور سه ساعته شخص رئیس جمهور حیدر علی یف برپا گردید که من در آن سالها – ظاهراً سال 1998 – در نخجوان بودم و برنامه اش را از پخش مستقیم تلویزیون باکو تماشا میکردم.
این شاعر شناخته شده، کتاب منظوم «پیغمبر»ش را در موضوعات مربوط به زندگی و سیره و گفتار پیامبر اکرم (ص) سروده و خیلی زیبا در قطع وزیری چاپ کرده (2009) که به هر کدام از ما یک نسخه امضا کرد. کتاب ارزشمندی است و نشان می دهد که شاعر مطالعه ای گسترده در تاریخ حیات پیغمبر و نیز قرآن داشته که توانسته این اثر را بسراید.
زلیمخان می گفت: «شاعر باید مردمی باشد و تربیت مردمی داشته باشد. شاعر نباید ادعا کند که من شاعرم، بلکه رفتار و کلام و اندیشه و دفتر و قلم او هستند که نشان می دهند او شاعر است.»
ادامه دارد
منبع: دوهفته نامه دنیز، شماره 37 مورخ 92/5/30