نوشته: رسول اسماعیل زاده دوزال
منبع: نشریه دنیز، شماره 7
حضور در مطبوعات اجتماعی و انتقادی
صابر با پیوستن به مطبوعات عملاً وارد مبارزه سرسختانه با جهل و بىسوادى و خرافهپرستى گردید. ارتباط ادبى او با جامعه مطبوعات بیدار گر و پیشرو اجتماعی آذربایجان سبب شد که او از لحاظ ادبى و اجتماعى به عنوان یک شاعر بینالملل مطرح گردد. بخصوص اشعار ساتیریک او در تقبیح خرافات و جهل و بىسوادى و تلاش ادبىاش در راه بیدارى مسلمانان آوازه و شهرتش را به دورترین نقطه جهان چون مصر، هند، آسیاى میانه و ترکیه رساند .
او یک مسلمان دردآشنا بود که از عقبماندگى و بىسوادى و جهل مسلمانان سخت ناراحت بود و از این که خیلىها از این عقبماندگىها و جهالتها را با دین و دیندارى مرتبط مىکردند، نگران بود. به همین خاطر نیز سعى مىکرد از طرفى حساب دین و اسلام را از حساب روحاین نمایان و مسببین جهل و بىسوادى جدا کند و از طرف دیگر با نشان دادن چهره واقعى و حقیقى از دین مانع اجراى نقشههاى شوم مغرضان و دشمنان دین را که براى ضربه زدن به دین در کمین نشسته بودند و از آب گلآلود قصد ماهى گرفتن داشتند، مىشد .
مصلح و متفکر
او اسلام سنتى را با زبان جدید و متد نو تبلیغ مىکرد. او وظیفهاش را خوب درک کرده بود و چون آینه شفاف ارزشها و ضدارزشها، کمال و نقصان و خوب و بد، راستى و دروغ را به خوبى نشان مىداد. نه حقیقت را بر مصلحت فروخت و نه این که در درک حقیقت دچار لغزش شد .
او به عنوان یک مسلمان بیدار و روشن بین و غیرتمندى که زبانش و وسیله انتقال افکارش شعر بود، آنچه که در جامعه نقص و عیب، انحراف و لغزش، کجى و تقلب، جهل و خرافهپرستى و تحریف حقایق مىدید، انگشت روى آنها مىگذاشت و چون ذرهبین آنها را چنان هویدا نشان مىداد که هر کس به عیب خود واقف مىشد .
میرزا علىاکبر صابر به عنوان یک مصلح و مسلمان حقیقى وضعیت جامعه خود را مىدید و به وضوح مظلومیت دین محمدى را احساس مىکرد. او مسائل شرق را با جهانبینى اسلامى و با دید وحدت اسلامى تحلیل مىکرد. او راهش را و هدفش را انتخاب کرده بود. وظیفه شاعرى خود را به نحو احسن انجام مىداد. هدفش وحدت مسلمین، سربلندى اسلام، ترقى و تکامل مسلمانان و در سطح بینالمللى، صلح، نوعدوستى، انساندوستى بود. او شعرش را در خدمت هدف مقدسش به کار گرفت. دقیقاً افشاگرى طبقات مختلف جامعه و به باد انتقاد گرفتن نویسندگان، روشنفکران، وکلا، حاجىها، قضات، روحانی نمایان، اطباء، تجار، روضهخوانها، شعرا و روزنامهنویسها، همه و همه در راستاى اصلاح و از سر دلسوزى و اصلاحطلبى بود، از باب تمسخر، استهزاء، عیبگیرى، تهمت و افترا نبود
او در شعر »تحسّر« مىگوید: اگر در بین اعیان و اشراف و بیگها و خانها و عرفا و شعرا وحدت مىبود، ذرهاى غم و حزن و اندوه در جامعه باقى نمىماند. این در حالى است که قرآن و پیغمبر اسلام، ما را به اخوت دعوت مىکند. با این حال در بین چند میلیون مسلمان، دو مسلمان متفقالرأى وجود ندارد. اگر بخواهیم عمده ترین موضوعاتى که صابر به آن پرداخته است را احصاء کنیم، مىتوانیم به طور مختصر به موارد ذیل اشاره کنیم:
1- مبارزه با جهل و خرافات
جهل ، خرافات و بىسوادى مفرط اقشار مختلف جامعه مسلمین را فرا گرفته بود، در قفقاز سیستم آموزش به صورت مکتبخانهاى بود و مکتبخانهها را اکثراً افراد بىسواد اداره مىکردند. شاگردان حق نوشتن مطالب را نداشته و زنان و دوشیزگان حق شرکت در کلاسهاى درس را نداشتند. مردم نیز نسبت به علم و سواد بىرغبت بودند. صابر با درک موقعیت، هر چه توان داشته بر علیه جهل و جهالت مبارزه کرده و اشعارى در تقبیح جهل و تشویق مردم به علمآموزى مىسرود. او در اشعار: بیلمم نه گؤروبدور بیزیم اوغلان اوخوماقدان، تحصیل علوم ائتمهکى، علم آفت جاندیر ... اوشاق منیمدیر اوخوتمورام ال چکین...« وضعیت موجود را تبیین کرد.
2- اهتمام به امور مسلمین
صابر مىدید که مسلمانان ظاهر دین را گرفته و با حقیقت دین بیگانهاند. دینى که در آن حقوق مستمندان در دارایى و ثروتدارایان پیشبینى شده است، چگونه مىتواند در مقابل عدهاى ثروتمند که نه زکات مىدهند و نه به امور مسلمین اهتمام مىورزند، سکوت کند. صابر در شعر: »هر نه وئرسن وئر، مبادا وئرمه بیر درهم زکات« کاملاً روشن مىسازد که یکى از بزرگترین مسائل دینى زکات است و متأسفانه ثروتمندان عوض این که زکات بدهند و یا در مراسم عیدقربان به فکر مستمندان باشند به عنوان اعیاد اسلامى به فکر عیش و نوش خویش هستند و این را نیز از دیندارىشان تلقى مىکنند. صابر با دیدن این اعمال سخت مىآشوبد و مىگوید:
»بیر ایلدیر اولور ظلمایله تاراج مسلمان،
اطراف بلدلرده قالیر آج مسلمان،
آیا نه روادیر اولا محتاج مسلمان؟
گون رزقینه، بیر بؤیله مسلمان آراسیندا.«
»سالهاست که با ظلم و ستم مسلمانان هلاک مىشوند، در اطراف و اکناف در گرسنگى به سر مىبرند. آیا با وجود این همه مسلمان )غنى( سزاوار است که مسلمانى محتاج نان شب باشد؟«
صابر دقیقاً در تبعیت از مولایش على)ع( به تمام انسانها من حیث انسان بودنشان احترام و ارزش قایل است، او تنها به فکر مسلمانان قفقاز نیست، به همان اندازه نیز به فکر مسلمانان ایران، عثمانى و سایر کشورهاى اسلامى است. براى او ایرانى، عثمانى، ترک و فارس و عرب معنا ندارد. او انسانها را به انسانیت و آدمیت مىشناسد و به اسلامیت و مسلمان بودن افتخار مىکند. نه افتخار و تعصب کورکورانه، بلکه افتخار آگاهانه. به نظر او مترقىترین مکتب، دین اسلام است. دایره تفکر صابر در نژاد و زبان و خاک محصور نیست. او نه تفوق قومى بر قومى را مىپذیرد و نه بیگانگى نسبت به فرهنگ خودى را قبول دارد. براى او ترک آذربایجانى با ترک عثمانى فرقى ندارد، همان گونه که بین ترک و فارس فرقى وجود ندارد.
ادامه در قسمت سوم و پایانی
حُـســـین (ع)
علی شجاع - ارومیه
بو نه غوغادی توتوب یکسره کیهانی حسین ؟
لرزه یه سالدی آدین عالم امکانی حسین
کئچـدین اعجازده موسانی ،عیان ائـتمه گیله
ید بـیضا عوضی سن ید حمرانی حسین
بـیر زماندا کی حـقارت له یاشیردی انسان
سالدی غیرت دنیزینده یولا طوفانی حسین
کوفه یه ساری یولا سالدی گونش قافله سین
تا آییتـتسین یوخودان خلق مسلمانی حسین
تا فیکیر لردن آچا غفلت و جهل اؤرتویونو
سؤیله دی ملّتـه بـیر خـطبة غرّانی حسین :
من حسینم علی(ع) نین اوغلو پـیمبر نوه سی
ائده بـیلمز بو بسا طیله مدارانی حسین
معروفا امر ائله ایب نهی ائله دی منکردن
قورتـارا امّتـه تا حجّـت و برهـانی حسین
چون دیانت دامارین گؤرمه دی او ملّتده
پس مروّت سه سینه سسله دی اعدانی حسین
قره گوندن ساری، قانلی اؤلومو قارشیلادی
ظلم تـشکیلا تـینا باشلادی عصیانی حسین
دئدی : هیـهات کی ذلّت یوکو آلتیندا قالام!
تانری دان نهضتینه ایسته دی فرمانی حسین
من اگر اؤلمه گیلن دینِ محمد(ص) قالاجاق
ای قیلینج لار سیزه اتحاف ائدیری جانی حسین
ایسته ییر موسا تکین چهره معشوقی گؤره
کربلاده یارادیر صحنه سینانی حسین
سویا حسرت ده قالیرسا، ائله میر میدانی ترک
اؤز قانیلا سوواریر گلشن قرآنی حسین
آنانین فخری دی هر شاهکار ائـتسه اوغولو
باش اوجا ائـتدی اوجا عرشده« زهـرا» نی حسین
تا اؤزون محضـرِ محبـوبـه ائده آمـاده
آل قانیله بزه دی قامت رعنانی حسین
بس کی یاغدیردی عدو پـیکرینه تیر و سنان
سنبلستـان ائله دی جمـله اعضـانی حسین
اووجینی قانیله دولدوردی سپه افلاکه
تا کی اثبات ائده ووردی باشا پـیمانی حسین
سیناقـین تازه له دی سانکی خلیل اللهین
آلتی آیلیق بالاسین ایله دی قربانی حسین
او نجات کشـتی سی ایدی او هدایت چراغی
بشـریّت یـولونون اولدو نـگهـبانی حـسـین
او حوائج قاپی سیندان الینی اوزمـه «شـجاع »
یاغـدیرا بلکه بـیزه رحمت رحمانی حـسـین.
شوق دیدار در مطبوعات باکو
کتاب شوق دیدار مشتمل بر اشعار ترکی 23 نفر از شاعران معاصر جمهوری آذربایجان در موضوع انتظار حضرت مهدی (ع) نخستین کتاب در موضوع دینی – ادبی از هنرمندان آن کشوراست که همراه با ترجمه فارسی آم به صورت دو زبانه توسط نویسنده و شاعر معاصر کشورمان مصطفی قلیزاده علیار، امسال در در ایران و شهر تبریز از سوی انتشارات نور ولایت چاپ و منتشر گردید و مورد استقبال اهل شعر و ادب و شیفتگان دیدار امام زمان (ع) قرار گرفت. این کتاب در بین شاعران و نویسندگان متعهد و متدین جمهوری آذربایجان نیز از استقبال گرمی برخوردار بود و در برخی مطبوعات باکو معرفی گردید که هفته نامه اسلامگرای » اسلام حقیقتلری« یکی از آن نشریات متعهد بود و در شماره 318 خود به تاریخ 21 اکتبر 2011 به معرفی این کتاب پرداخت.
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 6 مورخ 23/ 09/90)
دوستلاریملا گؤروش
(طنز ساتیرا)
یازان: اکبر حمیدی علیار
منبع: دوهفته نامه «دنیز» شماره 6 - مورخ 23 آذر 90
نسیمینین قیزیل عرفانی – بیرینجی حصه
یازان: بهرام اسدی
اشارت: اورمیه لی شاعر، ناثر، ناشر، معلم و گؤزل سجیه لی انسان جناب بهرام اسدی 1341 – جی شمسی ایلده دونیایا گؤز آچمیش، ادبیات ساحه سینده عالی تحصیلینی بیتیرمیش، مقدس معلم لیک ایشی ایله ایندیه دک مشغول اولموشدور. او تورکجه – فارسجا شعرلریندن علاوه، چوخلو ادبی و مدنی کتابلارین مؤلفی دیر، فضولی و نسیمی نین دیوانلارینی دا یئنی تدقیقاتلارلا چاپ ائتمیشدیر. اسدی اورمیه شهرینده فعالیت گؤستریب، یوزدن آرتیق کتابی نشره بوراخان «یاز» نشریاتی نین مدیری دیر. آشاغیداکی نسیمی عرفانینا دایر گلن مقاله ده بو گؤکملی ضیالی و ادیبات خادمی نین یازیلاریندان بیری دیر.
شبهه سیز کی، سید علی عمادالدین نسیمی یوردوموزون و گئنیش بیر باخیشدا شرق دونیاسینین اسلامی عرفانیندا بیر پارلاق اولدوزدور. اونون کلمه- کلمهسینده ، هر بئیتی و هر مصراعسیندا عارفانه دویغولار دالغالانیر:
دریای محیط جوشه گلدی/ کون ایله مکان خروشه گلدی
سرّ ازل اولدو آشکارا / عارف نئجه ائیلهسین مدارا
نقاش بولوندو نقش ایچینده / لعل اولدو عیان بدخش ایچینده
هر قطره محیط اعظم اولدو / هر ذرّه مسیح و مریم اولدو
آدمده تجلّی قیلدی آللاه / قیل آدمه سجده اولما گمراه
نسیمینین دیوانی اینجیلرله دولو بیر عرفان دنیزیدیر. نسیمی عرفانلا دوغولوب، عارف یاشاییب وعارفجه سینه اؤز دریسینی سویوناراق یونگول قانادلی بیر بولبول کیمی قفسی سیندیریب، الهی عشق گولوستانی سئیرینه اوچوبدور.
ای بولبول قدسی نه گرفتار قفسسن / سیندیر قفسی تازه گولستان طلب ائیله
بؤیوک عارف، عالیم و متفکرشاعریمیز نسیمی اولدوغو کیمی تانینمامیش، بو باخیمدان مظلوم قالیبدیر. نسیمی مطلق بیر مبارز یا خود یالنیز بیر اومانیست کیمی تانیتدیرانلار اونا ظلم ائدیبلر و بو دنیزین سایسیز اینجیلرینی اؤرتولو ساخلاییبلار، اونون مبارزهسی و اومانیست اولدوغو دا آنجاق عرفانینا باغلیدیر و اوندان آیری بیر شئی دگیل .
نسیمینین وجودو فرد مطلق / بو توحیدین احددندیر اساسی
×××××
توحید ایچینده نقطه اسراری بولموشام / صاحبنظر گره ک کی بو حاله خبیر اولا
نسیمینین عرفانی بیر مقالهیه و نئچه صحیفهیه سیغمایاندیر. اونا آنجاق بیر باش اوزالتماغا نئچه - نئچه کتابلار یازیلمالیدیر.
فکر ائدرم کی یازاییم ذرّهجه عشق سیررینی / بحر مداد، آغاج قلم، تاس فلک دوات اولور
آنجاق نسیمینین اولو روحوندان اوتانا - اوتانا نسیمی عرفانینا نئچه اشارهایله کفایت لنمهلییم .
نسیمی بوتون عرفان عالمینده سئیر ائدنلر کیمی زامانین و کایناتین قاتلاریندان چیخاراق، هله لیک عالملر یارانمامیشدان اول اؤزونو عاشق بیلیر:
یئر ایله گؤی بنا اولمازدان اوّل / نسیمی عاشق ایدی اول جماله
بو نسیمی عشقی ذرّ عالمینده و قرآن کریمدن آلیناراق بوتون عارفلرین ازبری اولان «الست» گونونون محصولودور. نسیمی عارفلر یانیندا منفی معنا داشیان صوفینی و فقیهی ده هله بو عالمده گزمگه چاغیریر:
بری گل صوفیا کی مست اولالیم / مست جام می الست اولالیم
××××
عشق ایچینده دین و دلدن گل کئچ ایندی ای فقیه
شیخ صنعان کیمی اول گل سن دخی ترسای عشق
آنجاق عارف ایله زاهدین همیشه چکیش - بکیشلری اولوب. بو اونو او ایسه بونو قبول ائتمهییبلر.
زاهدین محراب ایچینده ذکر و طاعتدیر ایشی
عاشقین محبوب اؤنونده چنگی زیر و بم دورور
××××
عاشقین اوزو همیشه دلبره قارشی دؤنر / عابدی گؤر کیم نئجه دیواره دؤندرمیش اوزون
نسیمی عالمینده هر نه وار عشقدیر. عشقسیز دیلده خبر، گؤزده ایشیق، مکتبده قورآن و تفسیر اوخوماق هامیسی فایداسیزدیر، اونلارین هامیسینا معنا باغیشلایان عشق و بیر داها عشقدیر.
جاندا کی عشق اولمادی دیلده خبر نه فایده / گؤزده کی گؤرمک اولمادی نور بصر نه فایده
هر کیمی کیم ازلده اول بینصیب اولدو معنیدن / آیت و تفسیر و کلام آنا خبر نه فایده
هر ایشه، بیر قابلیت لازمدیر. هر کسین هر نهیه استعدادی و چیخاری اولمادیغی کیمی عشق تکین ایلاهی بیر وارلیغین دادین دا آنجاق محرم اولانلار بیلر، نامحرملر ایسه کنارا گئتمهلی اولورلار و اسراری دینلهمگه لایق گؤرونمورلر:
دگمه نامحرم نه بیلسین عاشقین اسرارینی / محرم اول اسراره گیر یا مندن اسرار ایستهمه
××××
عاشقین اسرارینی عاشق گرکدیر کیم بیله / اولمایان عاشق نه بیلسین عاشقین اسرارینی
عرفان و الله معرفتی یعنی تانرینی تانیماق هر کسین پایینا دوشمز و هر کسدن معرفت آلینماز و عرفان الده ائتمک اولماز:
معرفتدیر خالص آلتون سکّهسی فضل و هنر/ آلتونو تانی دغلدن آری دینار ایستهمه
هئچ کیمسه نسیمی سؤزونو درک ائده بیلمز/ بو قوش دیلیدیر بونو سلیمان بیلیر آنجاق
عارفین بو حالین عارف اولمایان بیلمز:
نور و صفا ایچیندهیم غرقه ولی بو حالتی / اوْل نه بیلیر کی دوشمهدی مهر روخون هواسینه
عارف اؤزونو هر آن تانری تعالا ایله اوز - اوزه و اؤزونو اونون تاپیسیندا و محضرینده گؤرور اونا گؤره ده تانریدان باشقاسی اونو ماراقلاندیرمیر:
اوزونو - قاشینی گؤرن قارشی به قارشی، گؤز به گؤز
سانما کی باخا اول گؤیون بدرینه یا هلالینه
تانریدان اؤزگهسینه سئوگی بسلهینلر ایسه کاینات دوردوقجا اونون حسرتینده افسوس ائدهجکلر :
تا ابد حرمان ایمیش حقدن نصیبی هر کیم اوْل / سندن ای دلبر ایکی عالمده دیدار ایستهمز
عارفلر دونیاسینین باشقا اؤزللیکلریندن اونلارین هر یئرده و هر نهده تانری تعالانی گؤرمکلریدیر. عارف داشدا - قاشدا، آغاجدا - قورودا - یاشدا آللاهی گؤرور :
گؤزوندن گرچی پنهاندیر نگارین صورتی امّا / گؤرونن وجهیدیر آنین نظر قیلدیقجا هر جایه
و ائله بونا گؤرهدیر کی او بوتون عالمی سئویر، بوتون عالمه و عالمدهکیلره سئوگی بسلهییر، عرفان عالمینده ایکیلیک آرادان گئدیر (دونیا و عقبادا بیردیر یار توتمون یار ایکی) بوتون عالم واحد بیر وارلیق داشیییر اوندا آغ دا، قارا دا تانری نین یارانمیشیدیر. عارفلر قاتیندا اختلاف یوخدور و عالم بیرلیکده تانرینی چاغیریر :
جرعه جام ایلاهی عاشقی مست ائیلهدی / جام مست و باده مست و ساقی ابرار مست
چنگ و دف، هم عود و نئی سرمست اولور افغان ائدر / بو خراباتین ایچینده سؤیلنن گفتار مست
××××
علم قرآن و حدیث و خبر و وعظ ایله درس / قامو بیر معنی ایمیش بونجا بو تکرار نهدیر؟
عرفان دوشونجهلرینده مسجد ایله کلیسانین، کعبهایله بتخانهنین مقامی بیردیر. اونلارین ایچینده ائشیدیلن هر سیزیلتی و هر تاپینما و چئشیتلی عبادتلر هامیسی نهایتده تانری تعالایا عاید اولور:
صفاسیز صوفینی گؤر کیم حرام دئر دینلهمز سازی
کی اهل حق اولان کیشی نه غم، گیرسه کلیسایه
بؤیوک عارف مولوی دئمیشدی : صوفی ابنالوقت اولار. یعنی کئچنه قلم چکر، اؤز دوشونجهسینی گلهجکایله چالیشدیرماز و الیندهکی زامانی هئچ قیمتایله الدن وئرمهیرک اوندان نهایت قدر فایدالانار و اؤزونو تانریسینا یاخینلادار. مختلف عارفلر بو حاقدا اؤز دوشونجهلرینی بیلدیریبلر. آذربایجان ادبیاتی نین گؤرکملی عارفی نسیمی ده بو حقیقته گؤزل یاناشیر:
گل بو دمی خوش گؤرهلیم اول کئچن دم دم دگیل
کیم بو دم قدرینی بیلمز ائیله بیل آدم دگیل
غافل اولما دم اوزات وئرمه دمی اؤزگه دمه / اول کئچن دمدن نه حاصل چون بیزه همدم دگیل
آدم ایسن دم بو دمدیر قویما بو دم فوت اولا / حاصل عمر جوانی باده کئچر دم دگیل
قالانینی ایکینجی حصه ده اوخویون
(منبع: دو هفته نامه «دنیز» - شماره 5 – مورخ 6/ 9/ 90 – چاپ ارومیه)